آرامگاه فردوسی بنایی است که برای شاعر حماسه سرای ایرانی، حکیم ابوالقاسم فردوسی در شهر توس ساخته شد. این شاعر بزرگ که شاهنامه از جمله آثار فاخر اوست، ۳۰ سال برای حفظ و ترویج زبان فارسی زحمت کشید. بنابراین، شایسته بود که بر سر مقبره اش، آرامگاهی در شان و درخور منزلت وی بسازند. این آرامگاه به دلیل معماری بی نظیرش در سال ۱۳۵۴ خورشیدی به ثبت ملی رسید و در حال حاضر از جمله جاهای دیدنی مشهد به شمار می‌رود.
آرامگاه مزبور بنا به دلایلی چندین بار تخریب و از نو ساخته شد. در این مقاله سعی داریم ضمن تشریح تاریخچه این آرامگاه، ویژگی های آن را برای شما شرح دهیم.
تاریخچه و سرگذشت آرامگاه فردوسی
بعد از وفات حکیم ابوالقاسم فردوسی در قرن یازدهم میلادی شاعر پر آوازه ایرانی، واعظ طبرستان اجازه دفن پیکر او را در هیچ آرامگاهی نداد. این شخص به دلیل تعصب های مذهبی خود چنین فرمانی را صادر کرد. بنابراین، به ناچار پیکر این شاعر بزرگ را در باغ خود او به خاک سپردند. این باغ در شهر تابران توس نزدیک به دروازه شرقی رزان قرار داشت.
بعد از خاکسپاری، مقبره فردوسی به میعادگاه مردم فرهنگ دوست ایران مبدل گشت. بنابراین، آرامگاهی بر روی این مقبره ایجاد کردند. این آرامگاه در طول زمان چندین بار توسط افراد مختلف تخریب شد. با این وجود، باز هم آرامگاه مزبور مورد مرمت و بازسازی قرار می گرفت.
گفته می شود اولین بار شخصی به نام ارسلان جاذب (سپهدار توس) آرامگاه را بر روی مقبره فردوسی ایجاد کرد. این آرامگاه ۱۰۰ سال پا برجا بود. پس از آن، عبیدالله خان ازبک (چهارمین حاکم شیبانی) در طی یورش به خراسان به دلیل تعصبات فردی اش، آرامگاه فردوسی را ویران نمود.
سپس، در دوره صفوی به دلیل اهمیتی که شهر مشهد و اطراف آن در نظر پادشاهان صفوی داشت، دوباره این بنا مرمت شد. همچنین، در دوره پهلوی اول که روحیه ملی گرایی افزایش یافته بود، فرهنگیان از رضاشاه درخواست کردند آرامگاهی درخور شخصیت ابوالقاسم فردوسی بسازد.
در ابتدا تلاش بر این بود که مساحت این آرامگاه اندکی گسترش یابد تا بنایی درخور منزلت فردوسی بسازند. بنابراین، شخصی به نام کیخسرو شاهرخ، ۲۳ هزار مترمربع از باغی را که در اطراف مقبره قرار داشت از مالک آن خریداری و تقدیم رضاشاه کرد. همچنین، شخصی به نام حسین ملک از ثروتمندان ایرانی هفت هزار متر مربع از زمین خود را برای این کار اهدا نمود. بنابراین، زمین های اهدایی و خریداری شده در اختیار بانیان آرامگاه قرار گرفت.
تاریخچه طراحی و ساخت آرامگاه در دوره پهلوی اول
برای ساخت آرامگاه فردوسی، باستان شناسان ایرانی و خارجی طرح های مختلفی ارائه کردند. اولین طرح را باستان شناس آلمانی به نام ارنست امیل هرتسفد پیشنهاد داد، اما طرح او پذیرفته نشد. سپس، آندره گدار، طراح فرانسوی نقشه ای برای این آرامگاه طراحی کرد. وزیر دربار (عبدالحسین تیمور تاش) نقشه گدار را اندکی تغییر داد و به ساخت سقف هرمی تاکید داشت. بعد از ساخت این بنا در سقف آن شکافی ایجاد شد.
رضاشاه از این کار بسیار عصبانی شد و ساخت آرامگاه فردوسی را با طرحی جدید به کریم طاهر زاده بهزاد، معماری ایرانی سپرد. بنابراین، در سال ۱۳۱۲ خورشیدی، نقشه ساخت آرامگاه با سقف جدید و پلکانی قطعی شد. ساخت بنا از این سال شروع شد و به مدت ۱۸ ماه ادامه یافت.
سرانجام در سال ۱۳۱۳ خورشیدی ساخت این آرامگاه به اتمام رسید. همزمان با ساخت آرامگاه، کنگره بزرگداشت فردوسی در آن برگزار شد.
افراد زیادی از سراسر جهان در این کنگره شرکت کردند. در این میان شخصی به نام ابوالحسن صدیقی که در ایتالیا اقامت داشت مجسمه ای را به کنگره هدیه کرد. این مجسمه پیکر ابوالقاسم فردوسی بود که توسط این هنرمند ایرانی تراشیده شده بود.
بعد از مدتی، این آرامگاه به دلیل عدم محاسبه دقیق مقاومت خاک نشست کرد. سپس، در سال ۱۳۴۳ خورشیدی مرمت و بازسازی این بنا زیر نظر مهندس هوشنگ سیحون آغاز شد. این مرمت تا سال ۱۳۴۷ خورشیدی ادامه یافت.
در طی مرمت، تمامی نکات فنی-مهندسی از قبیل جنس خاک و عوامل دیگر در نظر گرفته شد. این آرامگاه دو طبقه با خاکبرداری از عمق ۵ متر، در ابعاد ۳۰ × ۳۰ با پی ریزی بتن ساخته شد. در طبقه اول این بنا ۲۴ ستون و در طبقه دوم آن ۸ ستون تعبیه شده است. این ستون ها به شکل بیست گوشه منظم و با ارتفاع ۷۰ سانتی متر ایجاد شدند.
ویژگی های معماری آرامگاه فردوسی در توس
این بنا مجموعه ای متشکل از آرامگاه، کتابخانه و موزه است. درب ورودی این آرامگاه در قسمت جنوبی قرار دارد. در روبروی درب ورودی، استخری با ابعاد ۳۰ × ۱۰ متر مربع ساخته شده است.
آرامگاه فردوسی بسیار شبیه آرامگاه کورش در پاسارگارد می باشد. سنگ قبر به کار رفته در این بنا از جنس مرمر می باشد و ابعاد آن ۱ × ۱ مترمربع و ارتفاع آن ۰.۵ متر است. بر روی این سنگ قبر مرمرین تاریخ تولد، تاریخ وفات و تاریخ ساخت بنا ( ۱۳۱۳ خورشیدی) حجاری شده است. این سنگ قبر بر روی یک سکو قرار داده شده است که آن هم از جنس مرمر است.
در کل مصالح استفاده شده در این آرامگاه سنگ و کاشی است. بنای آرامگاه در طبقه اول دارای تالاری است که ۴ ستون بزرگ در ۴ گوشه آن تعبیه شده اند. مصالح استفاده شده برای ساخت این تالار سنگ مرمر می باشد. داخل تالار با استفاده از کاشی کاری زیبایی مزین گشته است.
ستون های تعبیه شده در ۴ قسمت تالار نیز در سقف متصل به گچ بری های زیبایی هستند. در قسمت جنوبی این تالار، مجسمه شخصی بالدار وجود دارد که ویژگی های پاسارگاد را برای ما تداعی می کند.
همچنین، بر روی دیوارهای قسمت جنوبی و شرقی تالار نقش هایی به صورت کنده کاری وجود دارند که داستان های شاهنامه را روایت می کنند. از جمله این نقش ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- داستان زال در پناه سیمرغ
- نبرد رستم با اژدها
- نبرد زال با شیر
- به کمند گرفتن رستم رخش را و…
این داستان ها در ضلع شرقی تالار، با خوشنویسی حسن زرین به صورت نوشته در آمده اند. همچنین، در قسمت جنوبی، کتیبه ای با ابعاد ۱ × ۱.۵ متر مربع وجود دارد. روی این کتیبه، قصیده ای بلند از علامه جلال الدین نقش بسته است.
علاوه بر آن، قسمتی از سقف این تالار به صورت پلکانی و با سنگ مرمر بنا شده است. روی این قسمت، اتاق کوچکی مشاهده می شود که اشعاری از فردوسی در اضلاع آن حک شده اند.
در گذشته در قسمت شمال غربی آرامگاه فردوسی، چایخانه ای قرار داشت. در این محل، مردم پس از نوشیدن چای به استراحت می پرداختند. این چایخانه در سال ۱۳۲۰ خورشیدی مبدل به موزه شد. مجسمه اهدایی ابوالقاسم فردوسی توسط ابوالحسن صدیقی به کنگره، در این محل قرار دارد.
علاوه بر آن، در قسمت جنوبی موزه، مجسمه ای از مهدی اخوان ثالث، از جمله شاعران نامدار ایرانی مشاهده می شود. پیکر این شاعر بزرگ در سال 1369 خورشیدی در این محل به خاک سپرده شد.
درباره ابوالقاسم فردوسی
نام کامل این شاعر بزرگ و نامدار ایرانی، حکیم ابوالقاسم منصور بن حسن فردوسی طوسی می باشد. او در قرن دهم میلادی، در روستایی به نام باژ از ناحیه تابران توس به دنیا آمد. خانواده او از طبقه ″دهقانان″ بودند که در دوره ساسانیان و پنج قرن اول دوره ایران پس از اسلام زندگی می کردند.
طبقه ″دهقانان″ طبقه ای مابین کشاورزان و اشراف درجه اول را تشکیل می دادند. دهقانان در کاخ هایی در اراضی خود سکونت می کردند. زمین های آنها توسط کشاورزان کاشت و برداشت می شد. نقش دهقانان جمع آوری مالیات و تحویل آنها به حکومت بود.
در نتیجه، فردوسی از طبقه ای متوسط و از نظر ثروت بی نیاز بود. با این وجود، او همه سودهای مادی را کنار گذاشت و زندگی خود را در احیای تاریخ گذشته ایران صرف نمود.
شاهکار ادبی این شاعر بزرگ، ″شاهنامه″ نام دارد. گفته می شود که فردوسی حتی در زمان مرگ پسر جوان خود، سرودن شاهنامه را متوقف نکرد. هم اکنون، این کتاب از جمله آثار شاخصی است که در دنیا کم نظیر است.
در کتاب شاهنامه، داستان های بسیاری از جمله رستم و سهراب، داستان اکوان دیو، داستان های ماخوذ از سرگذشت بهرام گور به نظم در آمده است. فردوسی با امانتداری تمام، اشعار رودکی را در کتاب خود نقل کرده است.
برای بزرگداشت این شاعر بزرگ و ستایش اثر او روز ۲۵ اردیبهشت به نام روز بزرگداشت فردوسی نام گذاری شده است. همه ساله در این روز بزرگ آیین های بزرگداشت فردوسی و شاهنامه در دانشگاه ها و سایر نهادهای پژوهشی برگزار می شود.
بازدید از آرامگاه افتخار ادب فارسی و هویت ایرانی را از دست ندهید
آرامگاه فردوسی با وجود تخریب ها و مرمت های پی در پی از معماری بسیار باشکوهی برخوردار است. این آرامگاه با وجود کتابخانه و موزه، اهمیت مطالعه و کند و کاو در مورد شاعران بزرگ کشورمان را نشان می دهد. آرامگاه مزبور علاوه بر داشتن معماری بی نظیر، پیکر مطهر شاعر بزرگ و حکیم سخن را در خود جای داده است. به همین دلیل، گردشگران زیادی از داخل و خارج برای بازدید از این آثار تاریخی و فرهنگی به توس مسافرت می کنند.
شما نیز می توانید برای مسافرت به این شهر از قطار، هواپیما، خودروی شخصی یا تورهای ایرانگردی استفاده کنید. ″دستی بر ایران″ با معرفی جاذبه های گردشگری مشهد و توس پیشنهاد می کند تا از آرامگاه فردوسی در این شهر دیدن فرمایید.
آرامگاه فردوسی در کجاست؟
آرامگاه فردوسی در توس، ۲۵ کیلومتری شمال غربی شهر مشهد، در مسیری منشعب از بزرگراه مشهد-قوچان قرار دارد. روستای پاژ، زادگاه فردوسی، در ۲۸ کیلومتری شرق آرامگاه اوست. موقعیت مکانی دقیق این آرامگاه را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره آرامگاه فردوسی
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوال‌هایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
تاریخچه‌ی طراحی و ساخت آرامگاه فردوسی چگونه است؟
فردوسی در قرن ۱۱ میلادی، در باغ خود، واقع در شهر تابران توس، نزدیک به دروازه‌ی شرقی رزان دفن شد. گفته می‌شود که اولین بار، شخصی به‌نام ارسلان جاذب، آرامگاهی بر مقبره‌ی فردوسی بنا کرده است. پس از آن، در دوره‌ی صفویان این بنا مرمت شد. در زمان پهلوی اول، به مساحت آرامگاه افزودند. طرح آرامگاه فردوسی را کریم طاهر‌زاده بهزاد ارائه کرد و ساخت آن در ۱۳۱۳ خورشیدی، پس از ۱۸ ماه پایان یافت.
ویژگی‌های معماری آرامگاه فردوسی چیست؟
آرامگاه فردوسی بسیار شبیه آرامگاه کوروش در پاسارگارد شیراز است و ساختار چهارگوشه دارد. مساحت ساختمان، ۱۰۴۳ مترمربع است. ساختمان بنا به‌شکل مکعبی ساده با بلندی ۱۸ متر بر سکویی جای دارد. مصالح استفاده‌شده در این آرامگاه، سنگ و کاشی است. بنای آرامگاه در طبقه اول دارای تالاری است که ۴ ستون بزرگ در ۴ گوشه‌ی آن تعبیه شده‌اند. ستون‌های تعبیه‌‌شده در تالار، در محل اتصال به سقف، گچ‌بری‌های زیبایی دارند. قسمتی از سقف تالار نیز به‌صورت پلکانی و با سنگ مرمر بنا شده است. سازهٔ آرامگاه یادآور زیگورات‌های باستانی است که هم استواری و ایستایی دارد و هم حرکت به‌سمت بالا را نشان می‌دهد.
چه کسانی در آرامگاه فردوسی دفن هستند؟
پیکر شاعر معاصر، مهدی اخوان ثالث، در سال ۱۳۶۹ خورشیدی در محوطه‌ی آرامگاه فردوسی دفن شد. در سال ۱۳۹۹ خورشیدی نیز، محمدرضا شجریان که استاد آواز ایران نام گرفته است در محوطه‌ی آرامگاه به خاک سپرده شد.
داخل آرامگاه فردوسی چگونه است؟
مجموعه‌ی باغ‌آرامگاه فردوسی متشکل از آرامگاه، کتابخانه و موزه است. روی دیوارهای قسمت جنوبی و شرقی تالار آرامگاه، نقش‌هایی به‌صورت کنده‌کاری وجود دارند که داستان‌های شاهنامه را روایت می‌کنند. در قسمت جنوبی تالار، کتیبه‌ای است که قصیده‌ای بلند از علامه جلال‌الدین روی آن نقش بسته است.
