آبگزکاری و مات کاری؛ دو روش جذاب تزیین شیشه

آبگزکاری و مات کاری از جمله صنایع دستی آبگینه و جزو زیرشاخه‌های تزیین شیشه هستند که طرفداران بسیاری دارند. هنر آبگزکاری، نوعی تزیین شیشه، هم‌زمان با ساخت است و مات کاری به تزیین شیشه پس از ساختِ آن اطلاق می‌شود. این دو هنر-صنعت که از صنایع دستی ایران به حساب می‌آیند، امروزه برای تزیین ابزارآلات مختلفی به کار گرفته می‌شوند و کارگاه‌های مختلفی برای این کار در سراسر کشور دایر شده‌اند. هم اکنون، کارگاه‌های متعددی برای خلق این آثار در شهرهای تهران، اصفهان، میمند، قمصر، شیراز، جهرم و… فعالیت دارند.

معرفی صنایع دستی آبگزکاری و مات کاری

آبگزکاری و مات کاری از جمله هنرهای دستی به شمار می‌آیند که بر روی شیشه انجام می‌گیرند. هنر آبگز‌کاری نوعی هنر تزئین شیشه است که در حین ساخت شیشه انجام می‌شود. در واقع، هنرمند و صنعتگر تلاش می‌کنند با استفاده از حالت انقباض ناگهانیِ شیشه، در بطن کار، ترک‌های تزئینی ایجاد نمایند. برخی از آثار آبگز‌کاری‌شده به دلیل قدمت‌شان، در موزه نگهداری می‌شوند.

روش دیگر برای تزیین شیشه، روش مات‌کاری است. این روش پس از ساخت ظروف بر روی آن‌ها اجرا می‌شود. اساس کار در این روش، استفاده از مواد شیمیایی برای حل کردن سطح خارجی شیشه و مات کردن آن است. با وجود این‌که شیشه در برابر بسیاری از مواد شیمیایی و طبیعی مقاوم است، اما موادی هم وجود دارند که می‌توانند آن را در خود حل کنند.

روش انجام آبگزکاری

در فرآیند ساخت شیشه، مرحله‌ای وجود دارد که لازم است شیشه‌ی حرارت‌دیده، داخل قالب مورد نظر شکل بگیرد. پس از آن، شیشه‌ی مورد نظر برای شکل‌گیری نهایی به کوره انتقال داده می‌شود. در صورتی که شیشه‌ بلافاصله پس از خارج کردن از کوره چند ثانیه داخل آب سرد قرار بگیرد، ترک‌های ریزی در سطح آن ایجاد می‌شود.

با این حال، ترک‌های ایجاد شده به سطح داخلیِ شیشه نمی‌رسند. این حالت به دلیل عدم نفوذ سرما به داخل شیشه، ایجاد می‌گردد. در ادامه برای جلوگیری از نفوذ سرما به داخل شیشه‌ی مورد نظر و عمیق شدن ترک‌ها، شیشه به کوره منتقل می‌شود.

در مرحله‌ی بعد، شیشه‌ی آبگز‌کاری شده را از کوره بیرون می‌آورند و اجازه می‌دهند تا به آرامی و به طور طبیعی سرد شود. چنانچه، از این روش برای تهیه‌ی ظروف استفاده شود، این ظروف نمی‌توانند برای مصارف خانگی مورد استفاده قرار بگیرند.

این بدان جهت است که شیشه‌ی آبگز‌کاری شده نسبت به سایر ظروف شیشه‌ای از استحکام کمتری برخوردار است. در واقع، ظروفی که به این روش ساخته می‌شوند، غالباً جنبه‌ی تزئینی دارند.

شایان توجه است که مهم‌ترین ابزار صنعتگران برای ساخت این ظروف، لوله‌ای فولادی با آلیاژی مخصوص و به طول ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر است. این لوله که «دَم» نامیده می‌شود، برای خارج کردن ظروف شیشه‌ای از داخل کوره کاربرد دارد.

روش انجام مات کاری

علاوه بر آبگزکاری، روش دیگری نیز برای تزیین شیشه وجود دارد که به مات‌کاری معروف است. انجام این روش به دلیل این‌که مواد شیمیایی و طبیعی تأثیر کمتری روی شیشه دارند، اندکی دشوار است. با این وجود، هنرمندانِ با ذوق ایرانی برخی از مواد شیمیایی را برای حل کردن شیشه در خود استفاده می‌کنند تا با مات کردن یا غیر شفاف کردن سطح شیشه، اثری هنری خلق کنند.

ماده‌ای که در گذشته برای این کار استفاده می‌شد، «اسید فلوریدریک» بود. این نوع اسیدِ بسیار خطرناک ممکن است سلامت هنرمندان و صنعتگران این حرفه را تهدید کند. بنابراین، امروزه به جای آن از محلول دیگری به نام «آمونیوم هیدروژن فلورید» یا سایر مواد مشابه بهره می‌برند.

البته، مات کاریِ شیشه به وسیله‌ی روش‌های دیگری نیز انجام می‌شود. این روش‌ها به استفاده از شن‌پاشی، با «بی‌فلور آلومینیوم» به همراه «سولفات دو پتاس و سولفات دو سود» و غلتاندن در پودر مربوط می‌شود.

روش کار برای انجام مات‌کاری با مواد شیمیایی به این صورت است که شیشه‌ی مورد نظر در ابتدا داخل اسید یا محلول قرار می‌گیرد. این مرحله باید در محدوده‌ی زمانی خاصی انجام گیرد. سپس، این شیشه پس از طی زمان معینی خارج شده و با آب شستشو داده می‌شود.

در شیشه‌های مات‌کاری شده به وسیله‌ی هر کدام از روش‌های بالا، فرورفتگی‌ها و برجستگی‌های زیادی ایجاد می‌گردد که با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند. با این وجود، زیر میکروسکوپ یا ذره‌بین‌های بسیار قوی می‌توان به وجود ناهمواری بر روی آن‌ها پی برد‌.

با آبگزکاری و مات کاری آشنا شوید

ظروف شیشه‌ایِ ساخته شده به دو روش آبگزکاری و مات‌کاری در کارگاه‌های صنایع دستی به نمایش درمی‌آیند و علاقه‌مندان می‌توانند از آن‌ها بازدید نمایند. برای آشنایی بیشتر با این دو روش، در حین گردشگری میراث فرهنگی، می‌توانید به کارگاه‌های آن‌ها سر بزنید و با آن‌ها آشنا شوید.

همچنین، شما می‌توانید با توجه به اصول گردشگری مسئولانه، و به منظور حمایت از جوامع محلی مقصدهای گردشگری‌تان، با خرید از کارگاه‌های صنایع دستی ایرانی نقش مهمی در حفظ و احیای آن ایفا کنید.

پرسش‌های متداول درباره آبگزکاری و مات کاری

برای پیداکردن پاسخ سایر سؤال‌هایتان، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در ارتباط باشید. ما در کوتاه‌ترین زمان به پرسش‌های شما پاسخ خواهیم داد.