نادرشاه افشار پادشاه جهان‌گشای تاریخ افشاریان است که او را هم‌تراز با ناپلئون بناپارت می‌دانند. نادرشاه فرمانده‌ای نظامی بود که با تدبیر و شجاعت خود، بر افغان‌های مهاجم پیروز شد و به آنها شکستی سهمگین وارد آورد. اما ماجرای حمله‌ی محمود افغان به ایران چه بود و نادر، پادشاه حکومت افشاریه، چطور توانست با آشوب و وحشی‌گری افغان‌ها مقابله کند؟
به قدرت رسیدن نادرشاه و حمله افغان‌ها
در دوران حکومت صفویان، افغان‌ها به سرکردگی اشرف افغان به کشورمان حمله کردند و اصفهان را به تصرف درآوردند. آن دوران روزهای بسیاری سختی برای ایرانیان بود و در برخی کتاب‌های تاریخی به عصر وحشت شناخته می‌شود. از طرفی، هجوم عثمانی‌ها و روس‌ها و از طرف دیگر، آشوب‌ها و وحشی‌گری‌های اشرف افغان در پایتخت، به‌کلی کشور را فلج کرده بود.
شاه طهماسب دوم به‌دنبال فردی می‌گشت که بتواند سلسله‌ی صفویه را احیا کند. در آن زمان، زمام امور را به‌دستِ فتحعلی خان قاجار سپرد و او را به‌عنوان نایب‌السلطنه انتخاب کرد. اما کار چندانی از دست فتحعلی خان برنمی‌آمد. در آن دوران، شهر مشهد را ملک محمود سیستانی اداره می‌کرد که سرداری شجاع و دلیر به نام نادر قلی، فرزند امام قلی بیگ، داشت.
نادر قلی یکی از اعضای ایل افشار بود و توانست با تدبیر و درایت خود از چندپاره‌شدن کشور و تجزیه‌ی سرزمین‌های متعدد ایران جلوگیری کند. او هنوز ۱۸ساله نشده بود که در حمله‌ی ازبک‌های خوارزم به اسارت درآمد؛ اما از آنجا گریخت و به خراسان برگشت. سپس، به خدمت حکمران ابیورد یعنی باباعلی بیگ درآمد و در آنجا گروه کوچکی را برای خود جمع کرد و با پشتیبانی شاه طهماسب دوم و فتحعلی خان قاجار، توانست ملک محمود سیستانی را هم شکست دهد.
نادر خود را والی خراسان اعلام کرد و پس از پیروزی بر چند ایل در خراسان، حکومت خود را در آنجا تحکیم بخشید. اما ماجرای جنگ نادر با افغان‌ها چه بود؟
نادر سردار شجاعی بود که با افغان‌ها وارد جنگ شد و در نبرد مهماندوست، شکست سختی به آنها وارد آورد. این نبرد که بین اشرف افغان و نادر قلی خان اتفاق افتاد، در شهر دامغان بود. داستان‌های شجاعت نادر و سپاهیانش سال‌های سال است که دهان‌به‌دهان می‌چرخد و هنوز هم پیروزی در این نبرد باعث افتخار ایرانیان است.
جنگ‌های نادرشاه
لشکرکشی‌ها و جنگ‌های نادرشاه از ابتدا تا اواسط قرن هجدهم میلادی در اوراسیای مرکزی رخ دادند. این جنگ‌ها در ابتدا با پیروزی او بر افغان‌های هوتکی شروع شد و در ادامه نیز در اغلب آنها نادر سردار فاتح ایرانی، پیروز بود.
پس از تجزیه‌شدن حکومت صفویه و فروپاشی این سلسله، اصفهان به تسخیر افغان‌ها درآمد و همین اتفاق، آغازی برای حملات و جنگ‌های نادر قلی خان، والی آن زمان خراسان بود. بسیاری از جنگ‌های نادر، پیش از پادشاهی و به سلطنت رسیدن او اتفاق افتادند. برای نمونه، اردوکشی سبزوار و جنگ ایران و عثمانی و جنگ‌های نادر برای شکست افغان‌ها، پیش از برقراری حکومت افشاریه بودند. در ادامه، به مهم‌ترین جنگ‌های نادرشاه در دوران حکومتش اشاره می‌کنیم.
نبرد مهماندوست
جنگ نادر با افغان‌ها فقط در مهماندوست دامغان نبود؛ بلکه پیش‌زمینه‌ی این جنگ‌ها از حمله‌ی نادر به ابدالی‌های افغان در شهر هرات آغاز شده بود. سپاهیان اشرف افغان پس از یورش به تهران و کوهپایه‌های جنوبی البرز، شهر سمنان را به تصرف خود درآوردند. نادر نیز به‌همراه طهماسب از جانب نیشابور و سبزوار برای حمله به افغان‌ها حرکت کرد.
سپاهیان نادرشاه ۲۵هزار نفر بودند و در سال ۱۷۲۹ میلادی، در اطراف مهماندوست دامغان با سپاهیان افغان درگیر شدند. نتیجه‌ی این نبرد شکست افغان‌ها بود؛ اما همچنان جنگ بین نادر و افغان‌ها ادامه داشت و چندین بار در شهرهای مختلفی همچون ورامین و مورچه‌خورت اصفهان این دو سپاه وارد جنگ با یکدیگر شدند. در نهایت، این جنگ در شهر اصفهان به اتمام رسید و نادر توانست با کمک سپاهیان خود، شهر آشوب‌زده‌ی اصفهان را تحت کنترل دربیاورد.
در همان سال، پایان حکومت افغان‌ها در ایران به دست نادرشاه افشار رقم خورد. براساس کتاب‌های تاریخی، نادر در آن زمان کمتر از ۴۰ سال داشته است. برخی هم معتقدند در زمان پیروزی نادر بر افغان‌ها، سن او فقط ۳۱ سال بوده است.
نبرد با عثمانی‌ها
پس از پیروزی نادر بر افغان‌ها، او نامه‌هایی به دهلی و پادشاهان عثمانی فرستاد. نادر از امپراتور مغول درخواست کرد اجازه‌ی واردشدن افغانیان فراری به سرزمین‌های هند را ندهد. همچنین به سلطان احمد سوم عثمانی نیز نامه‌ای فرستاد و از او برای بازگرداندن سرزمین‌های اشغالی ایران به کشور درخواست کمک کرد؛ اما به‌دلیل اینکه پاسخ درستی از جانب پادشاهان عثمانی دریافت نکرد، به‌سمت حکومت عثمانی حمله برد و توانست برخی از قلمروهای اشغال‌شده توسط آنها را باز پس بگیرد.
نبرد نادر با عثمانی‌ها در جلگه‌ی ملایر اتفاق افتاد و در پی آن، حاکم عثمانی به‌طرف بغداد فرار کرد؛ او در همدان ساکن بود و فرمانروای آنجا محسوب می‌شد. سپس، نادر سراسر مناطق غرب ایران را زیر سلطه‌ی خود درآورد و کرمانشاه را نیز به شهری امن تبدیل کرد. او به‌طرف آذربایجان نیز حرکت کرد و مناطق غربی کشور را به‌صورت کامل از عثمانی‌ها پس گرفت.
پس از فتح تبریز، تصمیم گرفت به‌طرف ایروان حمله کند که ابدالی‌های هرات در بیرون مشهد سر به شورش برداشتند. ازاین‌رو، نادرشاه مجبور شد دوباره به هرات لشکرکشی کند. در سرکوب شورشیان هرات نیز نادر موفق بود و آنها را وادار به عقب‌نشینی کرد. در این حین، نادر مشغول درگیری و نبرد با قبایل و شورشیان داخلی بود و باید با عثمانی‌ها نیز مبارزه می‌کرد. شورشیان بلوچ به سرکردگی محمد خان بلوچ نیز جزو افرادی بودند که نادر با آنها جنگید و پیروز شد. نبرد قندهار و جنگ قفقاز نیز در میانه‌ی این سال‌ها اتفاق افتاد.
نبرد کرنال
یکی از بزرگ‌ترین فتوحات و جنگ‌های نادر، حمله‌ی او به هندوستان و پیروزی در نبرد کرنال بود. امپراتوری قدرتمند هندوستان در اوایل قرن هجدهم میلادی ازنظر برخورداری از ثروت و جمعیت در منطقه، بی‌رقیب بود. اما به‌دلیل اینکه محمد شاه به فراریان قندهار پناه داد و قصد کشتن نادرشاه افشار را داشت، خشم او را برانگیخت. بدین ترتیب، نادر برای فتح دهلی به هندوستان حمله کرد.
نادر و سپاهیانش در بازار دهلی قتل‌عام گسترده‌ای به راه انداختند و بخش‌های مهمی از شهر را به آتش کشیدند. نادر توانست متجاوزان به کشورش را گوشمالی دهد و غنائم بسیاری از هند به ارمغان بیاورد. البته در نهایت، حکومت محمد گورکانی را به او بخشید. یکی از دستاوردهای مهم نادر از حمله به هند، به‌دست‌آوردن جواهراتی همچون الماس کوه نور و تخت طاووس و الماس دریای نور بود.
مرگ نادرشاه
مرگ نادر سرآغاز پایانی تلخ برای سلسله‌ی افشاریه بود. او در انتهای عمر خود، دچار بیماری روانی شده بود و به‌دلیل کورکردن پسرش نیز دائم ناراحت و گریان بود؛ ازاین‌رو، خلق‌وخوی بسیار تندی پیدا کرده بود. امرای ارتش و نزدیکان نادر نیز توان تحمل‌کردن رفتار تندخویانه‌ی او را نداشتند. در نهایت، چند تن از سرداران سپاه در شهر قوچان و در سال ۱۷۴۷ میلادی او را به قتل رساندند.
نادرشاه در آن زمان، کمتر از ۶۰ سال سن داشت و در آخرین سفرش برای دفع شورش‌ها به خراسان حمله کرده بود. چند تن از سرداران حکومت افشاریه، همچون علی‌قلی خان و محمدبیگ قاجار و صالح خان افشار، شبانه به چادر محل اقامت نادر حمله کردند و او را به قتل رساندند. امروزه آرامگاه او در باغ‌موزه نادری در شهر مشهد قرار دارد.
سخن پایانی
نادرشاه یکی از سرداران شجاع و قدرتمند ایرانی بود که در دوران حکومت خود بر ایران، بخش‌های عمده‌ای از مناطق تصرف‌شده‌ی کشور را مجدداً به قلمروی ایران برگرداند. او فردی پرتلاش و مدبر بود؛ اما با گذشت زمان، به‌دلیل تندخویی‌ها و رفتارهای ناخوشایندش، به دست سردار سرداران سپاهش به قتل رسید. «دستی بر ایران» در نوشته‌های گوناگون، خلاصه‌ای از تاریخ ایران را پیش روی علاقمندان قرار می‌دهد. در این نوشتار نیز مختصری درباره‌ی زندگی و جنگ‌های مهم نادرشاه افشار می‌خوانید.
