برنامه حفاظتی یونسکو که با نام ذخیره گاه های زیست کره (Biosphere Reserve) شناخته می‌شود، یکی از برنامه‌های راهبردی و موثر برای حفاظت از محیط زیست است. ما نیز ذخیره گاه زیست کره ایران در فهرست یونسکو را به شما معرفی می کنیم. این برنامه ترکیبی از فعالیت‌های انسانی، پژوهش‌ها، حفاظت از محیط های طبیعی و گاهی اوقات گردشگری است که سازمان جهانی یونسکو اجرای آن را به عهده دارد. چند مورد از ذخیره گاه های زیست کره ایران نیز در فهرست یونسکو ثبت جهانی شده اند.
ذخیره گاه های زیست کره که امروزه بسیاری از آنها در زمره جاذبه های گردشگری قرار دارند، اغلب دارای سکونتگاه‌های انسانی هستند که به صورت هدفمند سازماندهی شده‌اند. الگوهای کاربری زمین و استفاده از آن در ذخیره گاه های زیست کره به شکل سنتی اما ایمن و کنترل شده صورت می‌گیرد. ذخیره گاه های زیست کره ایران مانند هر کشور دیگری از نظر موقعیت و منظره منحصر به فرد هستند. با این حال، ساکنان آن همزمان به زندگی سنتی خود ادامه می دهند.
در 120 کشور دنیا 651 ذخیره گاه زیست کره وجود دارند که از میان آنها 15 ذخیره گاه فرامرزی هستند. ذخیره گاه های فرامرزی در واقع مناطقی هستند که سازمان یونسکو اهمیت آنها را در مقیاس جهانی اعلام کرده است.
پیشینه تاریخی ذخیره گاه های زیست کره ایران
در دهه ۱۹۶۰ میلادی، متخصصان و کارشناسان ارشد محیط زیست در مورد ایده جدید نوینی به نام ذخیره گاه زیست کره به توافق رسیدند. ایده اولیه این توافق‌نامه، اعلام مناطقی تحت عنوان ذخیره گاه زیست کره و تعیین مناطقی برای حفاظت و توسعه پایدار به صورت همزمان بود.
این ایده در سال 1968 میلادی و در جریان كنفرانس جهانی یونسکو در مورد زیست کره مطرح شد. این اولین کنفرانسی بود که در آن دولت‌ها در مورد چگونگی بهره‌مندی از طبیعت در عین حفاظت از آن گرد هم آمده بودند و تبادل نظر می‌کردند. اين مسئله بعدها با عنوان توسعه پايدار در سایر منابع و توافق نامه های جهانی ثبت شد.
از همان سال‌ها یونسکو با جدیت ایجاد و تاسیس ذخیره گاه زیست کره را پیگیری نمود. در همین راستا، یونسکو مناطق با ارزش اکوسیستمی و دارای غنای ژنتیکی گیاهی و جانوری را حفاظت و مدیریت می‌کرد. علاوه بر این، ذخیره گاه های زیست کره با در نظر گرفتن جوامع محلی و نقش مشارکتی آنها در روند مدیریت و توسعه پایدار موثر واقع می‌شدند.
مانند سایر نقاط جهان، ذخیره گاه های زیست کره ایران نیز از نظر روش برنامه‌ریزی و مدیریت مناسب آنها با دیگر مناطق حفاظت شده تفاوت دارند. این روش برنامه‌ریزی بر پایه استفاده‌های چند منظوره و سپردن نقش اساسی و سازنده به جوامع محلی استوار است.
در این برنامه‌ریزی ها، به ارتباط متقابل انسان، منابع طبیعی و استفاده پایدار توجه می‌شود. در نتیجه، حفاظت و حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی و جانوری موجب پژوهش، نظارت و کنترل پیوسته زیست محیطی می‌شود.
از سال‌ها پیش، ایران با تنوع زیستی خود تقسیم بندی‌های متفاوتی ارائه کرده است تا از منابع طبیعی، تنوع زیستی و چشم اندازها حفاظت کند. به عنوان مثال پارک های ملّی، آثار طبیعی ملّی، پناهگاه‌های حیات وحش، مناطق حفاظت شده و مناطق شکار ممنوع بخش هایی از این دسته بندی هستند. علاوه بر مناطقی که ذکر شد، کشور ما توانست در سال 1976 میلادی، 9 منطقه را به عنوان ذخیره گاه های زیست کره ایران به فهرست یونسکو معرفی و ثبت کند. اکنون این مناطق به 13 ذخیره گاه افزایش یافته است.
اهداف و اقدامات طرح ذخیره گاه زیست کره
بر اساس مستندات کنفرانس یونسکو، هدف اولیه طرح ذخيره گاه زیست کره به عنوان برنامه همکاری بین دولت‌ها و جهان ، محافظت، پژوهش، ظرفیت سازی و پایش ذخایر ژنتیکی بود. اين برنامه بعداً تحت عنوان انسان و زیست کره (Man and Biosphere Reserve) و با نام اختصاری MAB نامیده شد.
همچنین در سال 1970 میلادی، سازمان ویژه آن توسط يونسكو تشكيل گردید. برنامه MAB پس از تشکیل، ثبت و معرفی ذخيره گاه های زیست کره در سراسر جهان را در دستور کار خود قرار داد. اولين گام عملی در راستای اجرای این برنامه، ارائه الگویی برای انتخاب مناطق و اكوسيستم ها به گونه‌ای بود كه بتواند پوشش تنوع زيستی و جغرافيايی سراسر جهان را فراهم سازد.
در سال 1975 میلادی، اودواردی (UDVARDY) در یک تقسيم بندی جهانی، مناطق يا استانهای زيستی- جغرافيايی برای سراسر جهان را ارائه نمود. اين تقسيم بندی مبنای انتخاب طرح های ذخيره گاههای زیست کره قرار گرفت.
بر اساس تقسيم بندی اودواردی كه مورد پذیرش سازمان جهانی یونسکو و اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست (IUCN) قرار گرفت، از سال 1976 میلادی تعدادی مناطق جهان به نام ذخيره گاه زیست کره اعلام و ثبت شدند. بعدها و در سال 1979 میلادی، هنکه (HENKE) تقسيم بندی اودواردی را تکمیل نمود.
در سال 1983 میلادی، یونسکو و برنامه محیط زیست ملل متحد (UNEP) با همکاری سازمان غذا و کشاورزی جهانی (FAO) و و اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست، اولين كنفرانس جهانی در مورد ذخيره گاه زیست کره را در شهر مينسك در اتحاد جماهیر شوروی برگزار کردند. یکی از دستاوردهای با ارزش اين كنگره، ارائه طرح بین المللی فعاليت در ذخيره گاههای زیست کره بود.
اين طرح، در سال 1984 میلادی و در هشتمين جلسه اتاق بازرگانی بین‌المللی به دستور اجرایی تبدیل شد. از دیگر مصوبات مهم اين جلسه، تشکیل شبكه جهانی ذخيره گاه های زیست کره بود كه به تصويب كليه شركت کنندگان رسید.
شبكه جهاني ذخيره گاه های زیست کره، كه 6 سازمان منطقه ای MAB آن را هدایت می کنند، پوششی گسترده برای هماهنگی، تبادل اطلاعات و انتقال تجارب کشورهای گوناگون در مناطق مختلف جهان فراهم نموده است.
سازمان‌های منطقه‌ای شبکه جهانی ذخیره گاه ها
اولين سازمان منطقه ای MAB در سال 1987 به نام «EURO-MAB» تشكيل شد. اين سازمان منطقه‌ای 42 كشور اروپایی و کشورهای شمال آمریکا را شامل می‌شود. سازمان‌های منطقه‌ای شبكه جهانی ذخيره گاه های زيست کره عبارتند از:
- AFRI-MAB: شامل كشور های آفریقایی كه در سال 1996 تشکیل شد.
- ARAB-MAB: شامل كشور های عربی كه در سال 1997 شکل گرفت.
- EABRN: شبكه ذخيره گاه های زیست کره شرق آسیا شامل کشورهای چین، کره جنوبی، ژاپن، مغولستان و جمهوری فدراتیو روسیه، اين شبكه در سال 1994 تشكيل شد.
- EURO-MAB: شامل 42 كشور اروپایی و آمریکای شمالی است و در سال1987 تشكيل شده است.
- IBERO-MAB: شبکه ای با تمرکز بر مناطق ساحلی شمال غربی آفریقا، اقیانوس اطلس، جزایر قناری، مراکش و سنگال.
بر اساس مصوبات كنگره مينسك در سال 1995، سومین كنگره بين المللی ذخيره گاه های زیست کره در شهر سويل اسپانیا برگزار شد. اين كنگره سیاست‌های عمومی ذخيره گاه های زیست کره را تا 10 سال آینده تعيين و تصويب نمود.
تقسیم بندی جهانی ذخیره گاه های زیست کره توسط یونسکو
تقسیم‌بندی جهانی یونسکو برای ذخیره گاه های زیست کره عبارت است از:
- 67 ذخیره گاه در 28 کشور افریقایی
- 28 ذخیره گاه در 11 کشور عربی
- 137 ذخیره گاه در 24 کشور آسیایی و اقیانوسیه
- 297 ذخیره گاه در 36 کشور کشور اروپایی و آمریکای شمالی
- 122 ذخیره گاه در 21 کشور امریکای لاتین و کاراییب
ویژگی های و اهداف ذخیره گاه زیست کره
ذخیره گاه های زیست کره ایران در فهرست یونسکو مانند سایر مناطق مشابه در جهان از ویژگی‌ها و اهداف خاصی پیروی می کنند که اصلی ترین آنها عبارتند از:
- دستیابی به سه عملکرد به هم پیوسته: محافظت، توسعه، پشتیبانی،
- عبور از مناطق حفاظت شده و محدود شده سنتی از طریق طرح های منطقه بندی مناسب،
- ارائه طرح‌های منطقه بندی برای ترکیب هسته مرکزی مناطق حفاظت شده با توسعه پایدار توسط مردم محلی،
- همکاری با شرکت‌هایی که از سیستم مدیریت مشارکتی و نوآورانه در زمینه محیط زیست برخوردارند،
- تمرکز بر رویکردهای چند ذینفعی با تاکید خاص بر مشارکت جوامع محلی در مدیریت،
- یافتن راه حل تعارضات استفاده از منابع طبیعی،
- یکپارچه سازی تنوع فرهنگی و زیستی، به ویژه نقش دانش سنتی در مدیریت اکوسیستم‌ها،
- نشان دادن شیوه‌ها و سیاست‌های دقیق توسعه پایدار بر اساس تحقیقات و نظارت‌های انجام شده،
- وجود این ذخیره گاه ها به عنوان مکان هایی برای آموزش و تعلیم، و
- مشارکت در شبکه جهانی.
تقسيم بندی ذخیره گاه های زیست کره توسط اودواردی
تقسیم‌بندی اودواردی شامل سه سطح مي باشد:
- مناطق وسیع زيستي جغرافيايي (The biogeographically regions): این مناطق، قاره‌های اصلی يا زير مجموعه هايی از قاره های اصلی را شامل می‌شوند كه از نظر جغرافيايی دارای خصوصیات مشترک، واحد و به هم پیوسته هستند.
- استانهای زيستی جغرافيايی (The biogeographically province): این استان‌ها، تقسيماتي هستند كه در آن یک منطقه وسیع جغرافيايی زيستی بر اساس گونه‌های متفاوت گياهی و جانوری خود به قسمت‌های مجزا تقسيم می‌شود.
- بيوم تيپ‌ها یا بیوم مجموعه‌ها (The biomtypes or biomcomplexes): در تقسیم بندی سوم، هــر استان جغرافيايی زيستی بر اساس بيوم تيپ خود مجدداً به تقسیمات جزئی تری تقسيم می‌شود.
موقعیت جغرافیایی و طبیعی ذخیره گاه زیست کره
در مرکز ذخیره گاه زیست کره، یک هسته مرکزی قرار دارد که از آن به شدت حفاظت می‌شود. این بخش را هم ناحیه‌ای دیگر مانند سپری حفاظتی، احاطه کرده است که به آن زون ضربه‌گیر(Buffer Zone) یا محدوده ضربه‌گیر می گویند. در محدوده ضربه‌گیر، فعالیت‌های سنتی انسانی، از جمله گردآوری گیاهان خوراکی و تهیه هیزم برای مصارف خانگی، به دقت و زیر نظر کارشناسان انجام می‌شود. علاوه بر این، تعدادی تحقیقات غیر مخرب هم می‌تواند در این محدوده انجام شود.
اطراف زون ضربه‌گیر، یک زون دیگر به نام زون ارتباطی(Transition Zone) وجود دارد که در این محدوده، بعضی از انواع توسعه پایدار مانند کشاورزی در مقیاس کوچک انجام می‌شود. علاوه بر این، در این محدوده امکان استخراج منابع طبیعی مانند الوار کنی انتخابی و تحقیقات تجربی نیز وجود دارد.
این استراتژی کلی که در پیرامون هسته مرکزی، تعدادی زون های ضربه‌گیر و زون های انتقالی قرار داشته باشند، از این نظر اهمیت دارد که مردم محلی را به پشتیبانی از اهداف مناطق حفاظت شده ترغیب می‌کند.
شرایط عمومی انتخاب و طراحی یک منطقه به عنوان ذخيره گاه زيست کره
- در يكي از تقسيم بندی های مهم زيستی- جغرافيايی جهانی قرار داشته باشد،
- شامل منابع ژنتیکی، گونه‌های گياهی یا جانوری، اكوسيستم ها و چشم اندازهای مهم و ویژه‌ای باشد كه نیاز به حفاظت دارند،
- امکان و فرصت مناسب برای دستیابی به توسعه پايدار در گستره منطقه فراهم باشد،
- اندازه و وسعت مناسب برای اهداف و فعالیت های ذخيره گاه زیست کره را فراهم آورد (شامل اهداف حفاظتی، توسعه پايدار و تحقیقاتی)،
- امکان طراحی ناحیه بندی با خصوصیات ویژه را فراهم آورد.
ذخیره گاه های زیست کره ایران در فهرست یونسکو
- ذخیره گاه زیست کره ارسباران با وسعت 52,000 هکتار (در استان آذربایجان شرقی)
- ذخیره گاه زیست کره ارژن و پریشان با وسعت65,750 هکتار (در استان فارس)
- ذخیره گاه زیست کره گنو با وسعت 49,000 هکتار (در استان هرمزگان)
- ذخیره گاه زیست کره گلستان با وسعت 125,895 هکتار (در استانهای گلستان و خراسان شمالی)
- ذخیره گاه زیست کره کویر با وسعت 700,000 هکتار (در استان سمنان)
- ذخیره گاه زیست کره حرا و تالاب بین‌المللی خور خوران با وسعت 85,686 هکتار (در استان هرمزگان)
- ذخیره گاه زیست کره دریاچه ارومیه با وسعت 462,600 هکتار (در استان آذربایجان غربی)
- ذخیره گاه زیست کره میانکاله با وسعت 68,800 هکتار (در استان مازندران)
- ذخیره گاه زیست کره توران با وسعت 1,000,000 هکتار (در استان سمنان)
- ذخیره گاه زیست کره دنا (در استان کهگیلویه و بویر احمد)
- ذخیره گاه زیست کره تنگ صیاد (در استان چهار محال و بختیاری)
- ذخیره گاه زیست کره هامون (در استان سیستان و بلوچستان)
- ذخیره گاه زیست کره کپه داغ (در استان خراسان شمالی)
اقدامات شاخص در زمینه حفاظت از ذخیره گاه های زیست کره ایران
با توجه به ارزشمندی ذخیره گاه زیست کره ایران در فهرست یونسکو در می یابیم که نیاز به اقداماتی جدی برای حفاظت از این گنجینه های طبیعی حس می شود. این اقدامات عبارتند از:
- اهداف حفاظتی: این اهداف شامل فعالیت های متمركز بر حفاظت از تنوع ژنتیک، گونه ها، اكوسيستم ها و چشم اندازها می باشد. فشار روز افزون انسان بر منابع خشکی و آبی، موجب کاهش تنوع ژنتيكی، گونه‌های گياهی و جانوری، زيست بوم ها و چشم اندازهای طبيعی شده است که تداوم اين فشارها می‌تواند موجب نابودی هر چه بیشتر منابع غیر قابل تجدید برای نسل‌های آینده شود. از این رو اهداف حفاظتی در سال های اخیر بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.
- اهداف توسعه پايدار: تمرکز فعالیت این بخش بر توسعه اقتصادی و فراهم نمودن شرایط پیشرفت جوامع انسانی با تکیه بر پایداری اجتماعی، فرهنگی و اکولوژی می باشد.
تهدیدات ذخیره گاه های زیست کره ایران در فهرست یونسکو
در ایران با وجود این که طرح‌های تفضیلی زون‌بندی در دهه‌های پیشین برای گردشگری و حفاظت در کنار جوامع محلی تهیه شده است، اکنون شاهد روند رو به نابودی این مناطق هستیم. الگوی بهره‌برداری پایدار مردم محلی و حفاظت از تنوع زیستی در حال حاضر تغییر کرده است و چرای بیش از ظرفیت زیستگاه، شکار غیرمجاز و… وضعیت را در مجموع دگرگون ساخته است.
واقعیت این است که جمعیت های انسانی در دهه‌های آینده نیز به افزایش چشمگیر خویش ادامه خواهند داد و منابعی مانند هیزم، گیاهان دارویی و گوشت شکار روز به روز سخت‌تر پیدا خواهد شد. با افزایش تراکم کشاورزی و سکونت در مجاورت مناطق حفاظت‌شده، تعارضات به این مناطق افزایش خواهد یافت.
