جشن شهریورگان یکی از جشن‌های آتش در ایران باستان به شمار می‌آید که بیشتر جنبه دینی دارد و امروزه به دست فراموشی سپرده شده است. در تقویم اوستایی، روز چهارم هر ماه به نام شهریور مشهور است. به همین دلیل، زرتشتیان روز چهارم از ماه شهریور را به علت تقارن نام های ماه و روز جشن می‌گرفتند. این جشن با عنوان جشن شهریورگان در بین آداب و رسوم ایرانی شناخته می‌شد.
در میان امشاسپندان (صفات پسندیده‌ی اهورامزدا) و یا ملایک و ایزدان شش‌گانه‌ی دین زرتشت، شهریور پس از ماه بهمن قرار دارد و مقام دوم را به خود اختصاص داده است. در این مقاله، به شرح بیشتری درباره این جشن خواهیم پرداخت.
جشن شهریورگان در اوستا
کتاب اوستا، امشاسپند شهریور را به صورت کلمه‌ی مرکب «خشتروئیزیه» بیان می‌کند. بخش اول این کلمه، به معنای «کشور و پادشاهی» و بخش دوم، به معنای «آرزو شده» است. این کلمه در کل مترادف با «پادشاهی یا کشور آرزو شده» محسوب می‌گردد و گاهی به معنای بهشت نیز به کار می‌رود.
هر کدام از امشاسپندان دو وجه مادی و معنوی دارند. شهریور نیز در مفهوم معنوی خود به قدرت و شهریاری مطلق اهورامزدا اشاره دارد. این واژه از نظر وجه مادی خود نیز به عنوان نگهبان و سرپرست فلزات در جهان و جنگ‌افزارها و سلاح‌ها به کار می‌رود.
چرا جشن شهریورگان از جمله جشن‌های آتش به شمار می‌رود؟
این جشن از جمله جشن‌های محلی بود که به ایالتی از ایران مربوط می‌شد. شاید دلیل این‌که جشن مزبور در شمار جشن‌های آتش قرار گرفته این باشد که در گاهشماری، آغاز ماه شهریور با آغاز زمستان مصادف بوده است.
ابوریحان بیرونی در مورد این جشن می‌گوید:
«خورشید موبد گفته است که آذر جشن روز اول این ماه بود… و این عید از جمله روزهایی است که مردم تخارستان آن را معمول می‌داشتند. این آتش را برای تغییری که در هوا پیدا شده که اول زمستان است می‌افروختند، ولی در زمان ما اهل خراسان این عید را در آغاز پاییز می‌گیرند. این روز، روز مهر است که اول گهنبار پنجم است و آخر آن روز بهرام می‌باشد. در این روز، خداوند جانوران را آفرید و نام مدیا میریم (= مئیذ یائیریه- میدیارم- در دی ماه – شانزدهم تا بیستم) است.»
از آن‌جایی که جشن شهریورگان با هدف و آرزوی داشتن جامعه و شهر ایده‌آل برپا می‌شد، موبدان زرتشتی آن را «آذر جشن» نیز می‌نامیدند. بنابراین، گمان بر این است که جشن شهریورگان، همان جشن آذرگان یا جشن ویژه آتش باشد که در روز نهم ماه آذر برگزار می‌شد.
در این‌باره زادویه، نجیب زاده ایرانی، چنین بیان می کند که:
«این روز را آذر جشن می‌گویند و این روز برای آتش‌هایی که در خانه مردم است، عید می‌باشد. این عید در قدیم آغاز زمستان بوده و در این عید آتش‌های بزرگ در خانه‌ها می‌افروختند و عبادت خداوند و ستایش او را زیاد می‌نمودند. برای صرف غذا و دیگر شادمانی‌ها به گرد هم جمع می‌آمدند و این آتش را برای رفع سرما و خشکی که در زمستان حادث می‌شود، می‌افروختند. می‌گفتند انتشار حرارت چیزهایی را که برای نباتات زیان آور باشد، دفع می‌کند.»
با این وجود، گردیزی، جغرافیدان و تاریخ‌نگار برجسته ایرانی، چنین می‌گوید که:
«جشن شهریورگان یا آذر، در جشن آخر ماه تابستان بوده است نه در آغاز زمستان. در نوشته‌ای از او چنین می‌خوانیم: « این روز شهریورگان را آذر جشن گویند زیرا که او اندر آخر ایام تابستان است. اول تغییر هوا بود و میل کردن آن به سردی و رغبت مردمان به آتش افروختن پیش خویش.»
با وجود تمامی این‌ها نمی‌توان با قاطعیت در این مورد سخن گفت. اگرچه در کلام ابوریحان بیرونی جشن شهریورگان همان آذر جشن خوانده می‌شود، اما ممکن است عدم محاسبه کبیسه سبب جابجایی این جشن شده باشد.
جشن شهریورگان؛ جشن کشاورزان و رعایا
این جشن در چهارم شهریور برگزار می‌شد و بیشتر در میان کشاورزان و رعایا مرسوم بود. چرا که روز برگزاری جشن در پایان تابستان و زمانی بوده است که این قشر از مردم حاصل رنج و تلاش خود را می‌دیدند.
علاوه بر آن، از آن‌جایی‌که ماه شهریور، پایان فصل کشت و زرع و آغاز مجدد کاشت محصول پاییزه است، برای قشر رعیت و کشاورز دو نوع شادی به ارمغان می‌آورد. همین سبب می‌شد که آنها به فکر برگزاری جشن بیفتند.
شهریور مقدس در روز جشن به پیروان خود سفارش می‌کرد که اعمال زیر را انجام دهند:
«برای سروری بکوشند، پادشاهان عادل را پیروی کنند، تجاوز نکنند … حسود نباشند و مهم‌تر از همه این‌که فلزات و آهن را محافظت کنند که زنگ نزند.»
آشنایی با جشن شهریورگان
جشن شهریورگان که در شمار جشن‌های آتش قرار گرفته است، زیباترین جشن مردم باستان به شمار می‌رود و جزو میراث ناملموس ایران است.«دستی بر ایران» ضمن معرفی گردشگری میراث فرهنگی در تلاش است به شکل موثرتری شما را با میراث ناملموس فرهنگی نیز آشنا کند.
