هر کدام از روزهای ماه در ایران باستان، نامی داشته‌اند. نام روز ششم هر ماه نیز خرداد نام دارد که در ماه خرداد به دلیل تقارن نام ماه و روز، به عنوان جشن خردادگان شناخته می‌شود. خرداد نام پنجمین امشاسپند، به معنای جاودان مقدس، و مظهر آب است.
با توجه به مظهر آب بودن خرداد در روز جشن، شستشو کردن و نیایش ویژه آب، معمول بود. این جشن که از آداب و رسوم ایرانی به حساب می‌آید، از نظر «کوشیار گیلانی» که از جمله ریاضی‌دانان و ستاره‌شناسان است، به نام «عیدالبقر» خوانده می‌شود.
جشن خردادگان در کتاب دینی زرتشتیان و سایر منابع
در اوستا، خرداد به نام «هئوروتات» ذکر شده است که کلمه‌ای مشتق می‌باشد. اجزای این کلمه به صورت زیر معنا می‌شوند:
- هئور: رسایی و کمال
- وتات: پسوند است و به اسم مجرد مونث دلالت دارد.
بنابراین، می‌توان دریافت که این نام یک صفت است و از جمله صفات اهورامزدا و نشانه‌ی کمال و رسایی اوست. خرداد در واقع فرشته موکل آب‌ها و نماینده‌ی اورمزد (همان اهورامزدا) است که صفاتی از قبیل کمال، بی مرگی، جاودانگی، شادی و خُرمی را نمایان می‌سازد. گل سوسن عضوی از این خانواده امشاسپند به شمار می‌رود.
از نظر جاودانگی و بی مرگی، هئوروتات یا خرداد را در کنار مرداد (امرتات) قرار می‌دهند. به همین دلیل جشن‌های این دو ماه، جشن‌های دوام و کمال نیز نامیده می‌شوند. چرا که امرتات نیز به معنای نامیرایی و جاودانگی است.
علاوه بر آن، متون کهن ایران از قبیل «بندهشن و گزیده‌های زادسپَرَم» چنین بیان می‌کند که خرداد حفاظت کننده آب است. زمانی که بقای همه‌ی موجودات به آب وابسته است، خرداد در زیر مجموعه‌ی ناهید، سرور همه آب‌های جهان شناخته می‌شود. بدین ترتیب، به واسطه‌ی نام و وظیفه‌ای که بر آن محول شده است، به عنوان نقطه‌ی عطف رویدادهای تعیین کننده و مهم، به کار می‌رود.
در منابع دیگر از قبیل «زین الاخبار» و «آثارالباقیه» تنها به تلاقی ماه و روز اشاره شده است. بنابراین، مطابق با تقویم کهن روز ششم از ماه خرداد به عنوان جشن خردادگان شناخته می‌شود. به جز این، اطلاعات دیگری از این جشن در دسترس نیست.
به نظر می‌رسد که فقدان اطلاعات درباره خرداد و ایضا مرداد، به شرایط جغرافیایی ایران ارتباط داشته باشد. در واقع، با توجه به این‌که ایران همواره با مشکل کم آبی روبرو بوده است، دو امشاسپند خرداد و مرداد را کمتر مورد توجه قرار می‌دادند. این موضوع سبب شده است که جشن خردادگان بیشتر در میان طبقه کشاورز مرسوم باشد.
در کتاب ابوریحان بیرونی به نام آثارالباقیه درباره جشن خردادگان چنین آمده است:
«عید خردادگان و عید اشتادروز روز ششم خرداد است به معنای ثبات خلق و خرداد پادشاه خلق، اشجار، نبات و اذاله پلیدی از آب‌هاست. روز ۲۶ خرداد اشتادروز است یعنی خداوند اشجار و نبات را در آن روز آفرید.»
مراسم برگزاری جشن
پیروان زرتشت یک روز قبل از برگزاری جشن خردادگان خانه‌های خود را نظافت می‌کردند. سپس، صبح روز جشن آبتنی می‌کردند و لباس‌های نو می‌پوشیدند و از خانه خارج می‌شدند.
آنها به هنگام برگزاری این جشن به نشانه تعلق خرداد به آب، به کنار چشمه سارها، جویبارها و رودخانه‌ها می‌رفتند و روز را با شادی سپری می‌کردند. همچنین، سعی می‌کردند صفات برجسته این روز را سرلوحه زندگی خود قرار دهند. علاوه بر آن، مردم در روز جشن به کندن چاه، شستن تن در آب و نو کردن کاریزها مشغول می‌شدند.
کدام گل نماد خرداد است؟
در کتاب بُنْدَهِشْن یا بُنْدَهِش (به معنای آفرینش آغازین/ آفرینش بنیادین) که توسط «فَرْنْبَغ » به زبان پهلوی نگاشته شده است، از گل سوسن به عنوان نماد خرداد یاد شده است. این گل در نمادهای دینی و هنری، نشان از پاکی دارد. مطابق با اسطوره‌های ایران، خرداد وظیفه حفاظت از آب را بر عهده دارد. از آنجایی که گل سوسن مخصوص این ماه است، این گل را منسوب به آناهیتا، ایزد بانوی آب‌های روان می‌دانند.
در واقع، اسطوره‌های ایرانی سوسن و سرو را نماد آزادگی می‌نامند. این دو به همراه زنبق، مورد، نرگس و اسپرغم از جمله نشانه‌های ناهید به شمار می‌روند.
سوسن در «مزامیر داوود» نوعی نغمه یا نوایی از موسیقی به شمار می‌رود. این امر سبب شده است که عقیده مردم درباره ارتباط آن با ناهید محکم‌تر شود.
از طرفی، گل سوسن که «شوشن» نیز نامیده می‌شود با شهر شوش در شهر باستانی خوزستان هم نام است. به نظر می‌رسد که این شهر نام خود را از گل سوسن گرفته باشد.
از جمله معروف‌ترین نمونه های گل سوسن در ایران می‌توان به گل «سوسن سفید یا آزاد» اشاره کرد. نوعی از این گل در کشورمان بسیار نادر است که از آن به عنوان سوسن چلچراغ یاد می‌شود. این نوع از سوسن در مناطق شمال ایران وجود دارد.
درباره جشن خردادگان بیشتر بدانید
جشن خردادگان یک میراث ناملموس فرهنگی و از جمله جشن‌های باستانی است که توسط زرتشتیان برگزار می‌شود. دستی بر ایران ضمن معرفی گردشگری میراث فرهنگی در تلاش است به شکل موثرتری شما را با میراث ناملموس فرهنگی نیز آشنا کند.
