سازمان یونسکو در نشست اخیر خود (دسامبر 2020)، هنر مینیاتور ایرانی را در فهرست میراث فرهنگی ناملموس بشر ثبت کرد. هر چند هنر مینیاتور (نگارگری) به دوران پیش از اسلام، و حتی پیش از مانی (نقاش ایرانی سده سوم میلادی) و زمان ساسانیان باز می گردد، لیکن این هنر مشترکا با کشورهای ترکیه، آذربایجان و ازبکستان به صورت مشترک به ثبت رسید.
ایرانیان از زمان های بسیار قدیم به نگارگری و ثبت زیبای تصاویر خیال انگیز شهرت داشته اند. حتی قبل از آنکه تصاویر بر روی کاغذ، پاپیه ماشه، چوب، … کشیده شوند، نقش های زیبا بر روی قالی، گلیم، … و سایر متریال ها خلق می شدند. متاسفانه، تا به امروز نمونه های پدید آمده بر روی کاغذ و پوست و امثال آن را که در دوران پیش از اسلام آفریده شده بودند، در دست نداریم. اما اسناد و روایت های تاریخی، حاکی از وجود هنر مینیاتور ایرانی نزد ایرانیان بوده است.
میراث فرهنگی ایرانیان به کشوری عظیم و پهناور باز می گردد که زمانی با گستره های جغرافیایی وسیع خود از غرب چین تا شرق اروپا و از کوه های قفقاز تا سرزمین های جنوب خلیج فارس را شامل می شد. کشورهایی که امروزه مشترکا در کنار ایران، این هنر را به ثبت جهانی رسانده اند، زمانی بخشی از یک ملت واحد بودند. میراث فرهنگی اقوامی که امروز در این کشورها زندگی می کنند، دارای مشترکات فراوان است.
ویژگی های هنر مینیاتور ایرانی
پس از حمله اعراب به ایران، حاکمان اشغالگر تا سه سده تصویر کردن صورت های انسانی و حیوانی را منع کرده بودند. در این مدت، هنرمندان ایرانی با تزئین سفال ها، کتاب ها، و حتی حروف الفبای جدید در کتاب ها و کتیبه ها به حیات خود و این هنر ادامه دادند. پس از فروکش استیلای بلامنازع آنها و سر برآوردن فرهنگ ایرانی از زیر بار اختناق آنها، دوباره تصاویر حیوانات، پرندگان و انسانها به نقاشی ایرانی بازگشتند.
هنرمندان ایرانی که با لوازم و رنگهای طبیعی، هنر مینیاتور ایرانی را خلق می کردند، به بسط و توسعه آن پرداختند. استفاده از مواد اولیه ای چون طلا، نقره، شنگرف و لاجورد رواج داشت. نقش هایی چون صحنه های کتاب بزرگ ایرانیان (شاهنامه فردوسی) آفریده شدند. چندین شاهنامه معروف مانند بایسنقری و طهماسبی بدین ترتیب پدید آمدند. حیات این هنر به حیات اسطوره ها و ادبیات ایرانی کمک شایانی نمود.
ایرانیان که به دین اسلام گرویده بودند، با استفاده از این هنر به تشعیر و تذهیب قرآن و سایر کتاب های دینی پرداختند. هنر نسخه پردازی (کتاب سازی) که خود از هنر های ایرانی است، با تلاش نگارگران ایرانی متحول گردید. در سیر تحول هنر خطاطی ایرانی، نگارگران جان دوباره ای به واژگان دادند و خط های تزیینی شگفت انگیزی را پدید آوردند.
در دوران صفویه، هنر نگارگری ایرانی به اوج خود رسید و استادانی مانند حسین بهزاد و رضا عباسی از خود آثاری ماندگار به جا گذاشتند. سبک های هنری مختلفی در شهرهای مختلف ایران به وجود آمدند و استادان و شاگردان زیادی را به خود جلب کردند. به اعتقاد برخی از پژوهشگران، این هنر پس از آن دوره دچار تحولات چندان عمده ای نشد. لیکن در دوران حاضر، شاهد تفاوت های بزرگی در کارهای استاد فرشچیان هستیم که به اعتقاد برخی، بعد عمق و ژرفا را به این هنر دو بعدی اضافه کرده است.
راز ماندگاری هنر نگارگری ایرانی
این راز را باید در علاقه ایرانیان به خلق آثار هنری جست. به تصویر کشیدن آنچه در گستره خیال و اعتقادات و سبک زندگی می گذرد، هنرمند را به آن وا می دارد که مخیلات و علایق خود را به تصویر بکشد. تحسین پادشاهان و هنرپروری آنان نیز بی تاثیر نبوده است.
در دوره قاجار، نگارگری ایران بیش از پیش تحت تاثیر هنر اروپایی قرار گرفت و به تقلید تاثیرپذیری از غرب، متحول گردید. لیکن هنرمندانی که به شیوه های سنتی مینیاتور پابند بودند، همچنان این هنر را زنده نگاه داشتند و به شاگردان خود منتقل نمودند. امروز ایران هنرمندان بی نظیری در این زمینه دارد که شگفتی می آفرینند و بی دلیل نیست که یونسکو در جلسه ماه دسامبر 2020 خود، هنر مینیاتور ایرانی را به عنوان میراث ناملموس بشری به ثبت رسانید.
امروزه مردم سراسر جهان با این هنر آشنایی دارند. بسیاری از گردشگرانی که به ایران سفر می کنند، با خرید نمونه هایی از این هنر به عنوان یادگاری از فرهنگ کشورمان اینجا را ترک می کنند.
