تاریخ فلزکاری در ایران به زمان های بسیار دور باز می گردد. ایران پیش از اسلام در زمان عیلامیان، معبدهای شوش با نقش های برجسته دیواری، مجسمه ها، تندیسک ها و ظرف های بزرگی آرایه بندی می شدند که همگی از جنس مفرغ بودند. در میان یافته های این دوره، تندیسک ماده گاوی به چشم می خورد که دارای بدن انسان و لباس بلند منقوشی است و روی زائران خود نشسته و مشربه لبه دار نقره ای را در دستان خود نگاه داشته است.
برخی تندیسک های نذری، انگشتری های تزیین شده و سنگ لبه تیز کنی مزین به دسته ای طلایی به شکل سرشیر یافت شده اند که نشانگر مهارت بالای فلزکاران اواسط سده دوازدهم پیش از میلاد مسیح می باشند. این معبدها جایگاه تندیسک های برنزی و سلاح های تشریفاتی مزین به آرایه های فراوان بودند.
پس از آن، حاکمان محلی رشته کوه های البرز و زاگرس که فرهنگ ایرانی را جذب کرده بودند، از مهارت های پیشه وران عیلامی برای تولید سلاح، لباس های رزم، جواهرات، دهنه و افسار اسب با شکل های بسیار چشمگیر بهره می بردند.
از برخی از گورهای باستانی، گنجینه هایی استخراج شده اند که متعلق به رئیس های چند قبیله ساکن شمال ایران در هزاره اول پیش از میلاد مسیح می باشند.
در جنوب استان آذربایجان، تپه حسنلو مرکز تمدنی بود که فلز کاری در آن هیچ گونه الهامی از آشور و اورارتو نداشت.
برجسته ترین مکتب فلزکاری در ایران باستان از اوایل هزاره اول پیش از میلاد مسیح در استان لرستان آغاز شد و چندین سده به طول انجامید. آنها نقش های فراوانی را بر روی مفرغ پدید می آورند. نمونه هایی از این قبیل کارها در هیچ یک از بخش های مختلف آسیای غربی کشف نشده اند . آن چه که در لرستان اتفاق افتاد ، ظهور هنرنمایی برخاسته از عیلام بود برگزیدن یک بن مایه جانور گونه و تغییر آن به شیوه های بسیار مختلف به طوری که شکل اصلی مبدل به آرایه های انتزاعی می گشت.
تاریخ فلزکاری در ایران دوره هخامنشیان
جواهرات ممتاز و کارهای فلزی نفیس دوره هخامنشیان را می توان به طور اخص در بین آثاری یافت که به گونه ای هنرمندانه برای پادشاهان و درباریان شان ساخته شده بودند. برخی از اشیای مکشوفه مربوط به این دوره جام های شاخی شکل (ريتون) فلزی ای هستند که به شکل سر، صورت، بالاتنه و پنجه های پیشین جانوران ساخته شده اند شکل های دیگری از کارهای فلزی نیز کشف شده اند که از جمله می توان به پیاله ها، کوزه ها و آبخوری های لبه داری اشاره کرد که دسته هایشان به شکل هیکل های جانوران ساخته می شدند.
کارهای سلسله های بعدی مانند سلوکیان و پارتیان تحت تاثیر هنر یونانی و رومی ساخته شده بودند.
تاریخ فلزکاری در ایران دوره ساسانیان
در طی دوره ساسانیان، فلز کاری شکوفا شد محبوبیت یافت و از مرزهای امپراتوری فراتر رفت. معروف ترین شکل های ساخته شده از طلا و نقره و مفرع عمارت بودند از:
بشقاب های بزرگ مدور، سینی های گرد با لبه های برگشته و دندانه دار، کوزه های بیضوی با پایه های باند بوقی شکل و گلدان های گلابی شکلی که گردن های دراز و غیرعادی داشتند. بن مایه های روی بشقاب های سیمین را شکار گاههای سلطنتی مراسم تاجگذاری، عیدها، رقص ها و صحنه های مذهبی تشکیل می دادند.
فلزکاری در ایران پس از اسلام
سنت فلز کاری ساسانیان هنوز در رشته کوه البرز توسط هنرمندان و پیشه وران، حتی پس از ظهور اسلام، دنبال می شد. دختران، پرندگان، گربه سانان و جانوران افسانه ای و غیره بن مایه های متداولی بودند که هنوز هم برای تزیین کارهای فلزی به کار برده می شدند. به تدریج، ایرانیان بر اساس سنت ها، روش ها و مهارت های قدیمی خود کار های جدیدی خلق کردند.
تاریخ فلزکاری در ایران پس از اسلام، اکثر شکل های به کار رفته در کارهای فلزی سرمشق هایی مانند بشقاب، دلو، بیشتر انواع چراغ ها، شمع دان های چند شعله، صندلی ها، لوازم کوچک آرایش و غیره داشتند.
در زمان عباسیان، برخی از کارهای فلزی مانند بعضی آبخوری ها به شکل های عالی غاز، آهو، خروس و گاو کوهان دار در بغداد ساخته می شدند.
در زمان سامانیان، جانوران و پرندگان به شیوه های مبتکرانه ای ریخته می شدند. اشیای بسیار ارزشمند، از مواد خام ارزانی مانند مس، روی، قلع و سرب ساخته می شدند.
تحولات فلزکاری در دوره سلجوقیان
در سده های دهم و یازدهم میلادی، بخوردان های جانورسا محبوبیت گسترده ای در شمال شرقی ایران یافتند. این تزیینات شامل اسب سواران، شکارچیان، نوشندگان، کشتی گیران، خنیاگران و نرد بازان و غیره بودند.
در کتاب های سده های میانی، برخی رشته های هنری در شهرهای خاصی شهرت داشتند. به عنوان مثال:
• در سده دهم میلادی، بخارا به دلیل مفرغ كاری و رویگری و سمرقند به دلیل قلع کاری عالی،
• در سده یازدهم میلادی، بیکند و شرق به خاطر مس گری و بلخ به خاطر نقره کاری، و
• در سده دوازدهم میلادی، هرات به علت تزئینات سیمینه اش بر روی مفرغ.
برنج استادان اسطرلاب ساز اصفهان نیز دارای شهرتی در داخل و خارج از مرزهای ایران بودند.
گلاب پاش ها، پیاله ها، صراحی ها و غیره ای که در سده های یازدهم و دوازدهم میلادی ساخته می شدند، نشانگر زندگی های تجملی ثروتمندان بودند. پاره ای از دارایی های شخصی این طبقه از مردم شامل جوش و سلاح های مزین به طلا و نقره و مینا کاری سیاه، کمربندهای نقره ای با الحاق های زرکوب و مینا کاری شده، تیرهای نقره، تسبیح های دانه نقره ای، جعبه های طلسم و جادوی ساخته شده از نقره نيم زرکوب، پیاله های طلا، پیاله های نقره، نعلبکی ها، آبخوری ها، کوزه ها، گلدان ها، قمقمه ها، بشقاب ها و … می شدند.
تاریخ فلزکاری در ایران اوایل دوره اسلامی شاهد این طبقه از مردم بود که هنر پروران کارهای طلا و نقره در اوایل دوران پس از اسلام ایران بودند.
تاریخ فلزکاری در ایران دوره ایلخانیان
در دوره ایلخانیان فلز کاران دنباله روی یک شیوه بین المللی شدند که در ایران ، سوریه و شمال عراق رواج داشت. بنابراین، بسیاری از تمایزهای محلی فرهنگی در شیوه های همشکل حل شد. شکل ها محدود و از پیش تعیین شده بودند که منتج به زوال عمومی در کیفیت شکل پذیری گشتند.
تحولات فلزکاری در دوره تیموریان
در حدود سال ۱۳۰۰ میلادی، تیمور سمرقند را به عنوان پایتخت کشور تعیین نمود و پیشه وران و هنرمندان تمامی ملت های تحت سلطه اش را به آنجا جذب کرد. در طی دوره تیموریان، سلیقه عمومی در سمرقند تعیین کننده گرایش های محافظه کارانه و ایستای کارهای فلزی بود، زیرا در آن زمان شکل هایی از سده سیزدهم میلادی بدون تغییر باقی مانده بودند.
بنابراین، سایر مرکزهای فعالیت هنرمندان مشتریان خود را از دست می دادند و مهاجرت به سمرقند را مرجح می دانستند. لیکن یک مورد استثنا در خراسان رخ داد. فلز کاران روی مواد خام ارزان قیمت تر متمرکز شدند، اما محصولات بی بدیلی خلق کردند که حاصل طلاکاری و نقره کاری بر روی کارهای برنجی بودند.
به طور کلی، ایران این امر را به اثبات رساند که همواره مرکز تولید ورقه های فلزی و زر و سیم نشانی بر روی سایر مواد خام فلزی به مدت هفت صد سال بوده است ( از دوره پیش از اسلام تا آن زمان ).
تحولات فلزکاری در دوره صفویه
در دوره صفویه، فلزکاران کارهای تجملاتی فراوان و نیز تعداد زیادی کارهای مفرغی مزین به قلع آبداده و کارهای برنجی کنده کاری شده تولید می کردند. آنها در استفاده از فولاد آبدیده بی نظیر بودند. بهترین شمشیرها در ایران تولید می شدند. جواهرات بیشماری در آن زمان تولید شدند که امروزه می توان آنها را در مجموعه فراموش نشدنی خزانه جواهرات در تهران مشاهده نمود. بازدید از این موزه تا حدی گویای تاریخ فلزکاری در ایران سده های اخیر می باشد. سایر موزه ها مانند موزه رضا عباسی یا موزه ایران باستان در ایران نیز می توانند شما را بیشتر با این هنر ایرانیان آشنا سازند.
