آسبادهای کهن ایران، دستاوردهای فنی و معماری ایران باستان

استفاده از انرژی های بالقوه طبیعت در معماری بومی ایران دارای سابقه ای طولانی است. برای اولین بار در مناطق شرقی ایران (جنوب خراسان و شمال سیستان) مردم از نیروی آیرودینامیکی باد استفاده کردند. آسبادهای کهن ایران یکی از دستاوردهای فنی و معماری ایرانیان در استفاده از باد هستند. این آسبادها از جمله جذاب‌ترین جاهای دیدنی زابل هستند.

باد 120 روزه سیستان، برای آسیا کردن غلات در آسیاب های بادی هنوز هم استفاده می شود. به دلیل کمبود آب، آسیاب های بادی (آسبادها) جای آسیاب های آبی را در این منطقه گرفته اند.

امروزه توسعه پایدار یکی از موضوعات مهم جهان است. بهره‌برداری مناسب از اقلیم و شرایط محیطی یکی از رویکردهای توسعه پایدار است. استفاده از انرژی های تجدید پذیر در معماری بومی ایران به ویژه آسبادهای کهن ایران در سیستان به خوبی دیده می شود. این خلاقیت از دستاوردهای فنی و معماری سنتی ایرانی می باشد.

آسبادها در گذشته نقش حیاتی در زندگی مردم داشته‌اند. امروزه با گسترش صنعت و تکنولوژی از رونق افتاده‌اند، اما دستاوردهای فنی و معماری بسیار ارزشمندی در آسبادهای ایران نهفته ‌است.

آسبادهای کهن ایران، قدیمی‌ترین آسیاب های بادی عمودمحور در جهان هستند. با توجه به اسناد تاریخی، این سازه ها یکی از ارکان اصلی دوام و پایداری معیشت در شرق ایران بوده‌اند. استفاده از مصالح بوم آورد و انرژی پاک باد، در آسبادها دیده می شود.

این ابنیه عملکردی مفید دارند و در عین حال زیبا هستند. همچنین از نظر گونه به چند دسته تقسیم می‌شوند و تنوع و گستردگی مخصوص به خود را دارند.

تاریخچه آسبادهای کهن ایران

پیشینه این سازه های بادی را به ۱۳۰۰ سال پیش گمانه می‌زنند. نخستین ابنیه بادی در جهان متعلق به سده هفتم میلادی در سیستان ایران می باشد. این سازه ها در دهستان باستانی نشتیفان خواف به عنوان دستاوردهای فنی و معماری آن منطقه ساخته شده بودند. آن‌ها میان شش تا دوازده پره داشتند که پره‌هایشان با پارچه یا برگ درخت خرما پوشانده شده بودند.

کاربرد آن‌ها آسیاب کردن دانه‌های خوراکی یا آبکشی بوده ‌است. همچنین در سیستان و در نزدیکی شهرسوخته زابل نیز بقایای نخستین آسبادها وجود دارد. حتی در شهر زابل محله‌ای به نام آسباد وجود دارد.

در کتاب اصطخری (پیش از سال 941 میلادی) به ساخت آسباد ها اشاره شده ‌است. همچنین در یکی از کتاب‌های مسعودی (حدود سال 947 میلادی)، داستانی وجود دارد که در آن آسبادها ذکر شده اند.

اشاره تاریخ نویسان به داستان کشته شدن یزدگرد ساسانی به دست آسیابان گواهی دیگر بر قدمت آسبادهای کهن ایران است. اشاره به کشتار ایرانیان در الیس به فرماندهی خالد نیز نشان می دهد آسبادها از قدیم در ایران وجود داشتند. روایت‌هایی وجود دارد که در زمان امویان در گرگان آسیاب آبی و بادی وجود داشته است.

در کتاب ماتیکان سیستان آمده‌است که یکی از صنایع سیستان، آسیاهای بادی‌اند. جغرافی نگاران عرب به اتفاق از این سازه ها سخن به میان آورده‌اند. هنگام ورود اعراب به سیستان یگانه چیزی که مایه تعجب‌شان گردید همین آسیاهای بادی بوده است.

در دائرة المعارف بریتانیکا آمده ‌است که آسیاهای بادی پس از هجوم مغول‌ها توسط اسیران ایرانی به فراسوی مرزهای شرقی برده شده است.

در کتاب شهرهای ایران روزگار پارتیان و ساسانیان، از شهرهای بزرگی نام برده شده است که در آن روزگار دارای آسیاب بوده اند. همچنین قوانینی مدون جهت استفاده از آسیاب، دستمزد آسیابان و مال‌الاجاره آسیاب وجود داشته است. در این کتاب به کرات، از سیستان نام برده شده‌ است.

واژه شناسی کلمه آسباد

کلمه ی آس به تنهایی به معنی سنگ و آسباد به معنی سنگی که با انرژی باد می چرخد. آس آب یا آسیاب به معنی سنگی که با انرژی آب می چرخد. آس دست به معنی سنگی که با نیروی دست می چرخد.

خاستگاه های آسیاب های بادی در ایران

این سازه های بادی کهن ایران در شهر های نهبندان، خواف، نشتیفان، خرگرد، برآباد و… دیده می شوند. از این میان تنها مجموعه آسبادهای نشتیفان است که طی سالیان متمادی پابرجای مانده و تعدادی از آنها هنوز کارآیی خود راحفظ نموده اند. بقایای این اختراع در محوطه تاریخی و محوطه باستانی قلعه رستم حوضدار (قلچه) در نزدیکی شهرسوخته و دیگر مناطق سیستان به چشم می خورد.

تعداد انگشت شماری از آسبادهای کهن ایران به صورت نمادین جهت تولید آرد به صورت سنتی کاربرد دارند. بسیاری از آنها در معرض آسیب های طبیعی در حال تخریب می باشند. آسبادهای کهن ایرانی به عنوان دستاوردهای فنی و معماری آن منطقه باید بیشتر مورد توجه قرار گیرند.

آسبادهای طبس مسینا در حاشیه کویر در دو طبقه ساخته شده‌اند. این سازه ها علاوه بر محلی برای قرار گرفتن سنگ آسباد، بخشی نیز جهت ذخیره و نگهداری گندم و آرد دارند. آسبادهای این منطقه متعلق به دوره قاجار هستند.

علل ساخت و شکل گیری آسبادها

نیاز بارز مردم به آرد و بلغور باعث پیدایش این دستاورد فنی و معماری بود. به علت رشد و تمرکز جمعیت در سیستان و شهرهای دیگر آن، استفاده از آسیاب های حیوانی و دستی مقدور نبود. همچنین با رونق کشاورزی و افزایش محصولات کشاورزی در این منطقه آسبادها فراگیر شدند.

در آن سال ها سیستان به انبار غله ایران معروف بود. بنابراین، نیازی فراتر از امکانات بشری مانند انسان و حیوان لازم داشت. آسبادهای کهن ایران به کمک بشر آمدند تا بصورت خودکار و بی وقفه غلات را تبدیل به آرد و بلغور می کردند.

این سازه ها در ۲۴ ساعت شبانه روز و هفت روز هفته غلات را تبدیل به آرد و سبوس و بلغور می کردند. این مقوله درآمدی پایدار و وابستگی دیگر سرزمین ها به این اختراع را فراهم نمود. به نوعی می توان از آسبادهای سنتی ایران به عنوان پالایشگاه های نفت و نیروگاههای برق امروزی اعم از آبی، بادی، خورشیدی، اتمی، فسیلی و ترکیبی یاد کرد. در واقع آسبادها اجداد ژنراتورهای بادی امروزی هستند.

ساختار فنی و مهندسی آسبادهای کهن ایران

نحوه شکل گیری این سازه ها بسیار جالب و اعجاب انگیز است. آنها را با مصالح بسیار ساده ای از قبیل چوب و گل ساخته اند. بنابراین از دستاوردهای فنی و معماری ارزشمند ایران هستند.

آسیاهای بادی (آسباد) انرژی جنبشی در حال حرکت (باد) را به اشکال دیگر انرژی تبدیل می‌کند. بنابراین، می‌توان گفت آسیای بادی موتوری است که توسط نیروی باد به حرکت در می‌آید تا انرژی باد را به شکل مورد نظر تبدیل کند.

ساختمان آسبادهای کهن ایران از دو طبقه اصلی تشکیل شده ‌است. طبقه همکف که سالن اصلی سازه به حساب می‌آید، محل قرار گرفتن سنگ بزرگ و مدور آسیاب است. به این قسمت “آسخانه” گفته می شود. فعالیت خرد سازی غلات در اینجا انجام می‌شود. از این طبقه به عنوان انبار غلات هم استفاده می‌شود. توجه به عملکرد یکی از دستاوردهای فنی و معماری در ایران محسوب می شود.

در طبقه دوم که همان پشت‌بام آسباد محسوب می‌شود پره‌ها و تیرک‌های متصل به آن قرار گرفته ‌است. به این قسمت “پره خانه” گفته می شود. پره‌های آسیاب از جنس چوب ساخته شده ‌است. این پره ها سبک هستند تا به راحتی حرکت کنند و بتواند سنگ بزرگ طبقه زیرین را به حرکت درآورند. در مناطق گرمسیری‌تر جنس پره‌ها متفاوت است.

بادهای ۱۲۰ روزه سیستان معروف‌ترین بادهای محلی در کشور ایران است. این بادها از اواسط ماه خردادتا اوایل مهر ماه در منطقه وسیعی از نواحی شرقی ایران می‌وزد. بادها وارد پره های این آسبادهای کهن ایران می شوند و آنها را حرکت می دهد.

اهالی جنوب خراسان به این نوع باد «سیاهباد» یا «بادکوه» می‌گویند. مشخصه این بادها تداوم زیاد، سرعت و زمان مناسب است. سرعت زیاد این بادها گاهی به۱۲۰ کیلومتر در ساعت می‌رسد.

اجزای متشکله آسبادهای ایرانی

ساختمان آسبادهای کهن ایران بر بستر تپه بدون هرگونه شالوده ریزی بنا شده‌است. از این رو مصالح کاربردی در پی بنا همان بستر زمین است. برای برپا سازی دیوارهای آسباد، خشت‌های گلی بر روی هم قرار یافته‌اند. البته در بعضی از آسبادهای به جا مانده از روزگاران قدیم ایران تا پاکار طاق از چینه استفاده شده‌ است.

• سنگ‌های آسیا شامل دو سنگ استوانه‌ای پهن است. سنگ رویین که در هنگام کار روی سنگ زیرین می‌گردد، در میان سوراخی دارد و گندم از این سوراخ وارد شده و از میان شکاف دو سنگ در اطراف خارج می‌شود.
• پل شاخه‌ای ا‌ست که با نصب شاخ و برگ بر روی آن به صورت صاف در می‌آید.
• خرپل بالای آسیا، ستونی از جنس چوب کاج به قطر ۳۰ سانتی‌متر و طول ۵ متر است. دو سر آن به حالت افقی بر روی دیوارهای طرفین آسیا تکیه دارد. در قسمت وسط با محور چوبی به آسیاب متصل است. در وسط این خرپل حفره ایست که محور عمودی چرخ و پَره در این محل به خرپل افقی متصل می‌شود. اهرمی چوبی حرکت محور را داخل حفره تسهیل می‌کند و کارکرد خرپل جلوگیری از حرکات جانبی تبدیل است.
• تبدیل از قسمت دوم آسیا بر سینه سنگ فرود می‌آید و آن را به حرکت درمی‌آورد. تبدیل با طول ۸ متر و قطر ۳۵ و با ضخامت ۱۰۱ سانتی‌متر به صورت مدور ساخته شده ‌است.
• بازو یا باهو اهرم هایی از جنس چوب هستند به طول ۱۱۵ سانتی‌متر و قطر ۷ سانتی‌متر که سر آن‌ها به پرها و انتهایش به تبدیل متصل می شود. در حقیقت رابط بین تبدیل پرها می باشد و نیروی چرخشی پره‌ها که ناشی از باد است را به تبدیل منتقل و با چرخش تبدیل می‌گردد. هر پره دارای ۶ تا ۷ بازو است.
• پره اهرمی از جنس چوب‌ است با عرض ۱۴ و ضخامت ۱ سانتی‌متر، طول تقریبی ۱ متر، تعداد پره ها در هر گروه ۴ یا ۵ عدد است.
• نی باد ابزاری است که شدت عبور باد به درگاه‌ها را تنطیم می‌کند. این بخش همچون حصیر بافته شده است. عملکرد آن هنگامی است که بخواهند آسبادها را متوقف سازند یا سرعت گردش آن را تغییر دهند.
• فواصل بین بازوها را درگاه گویند که معمولاً حدود ۶۲ سانتی‌متر است.
• توره فلزی با طول ۳۶ تا ۵۰ سانتی‌متر که عرض آن در باریک‌ترین قسمت ۶ تا ۷ سانتی‌متر و در پهن‌ترین آن ۱۰ تا ۱۲ سانتی‌متر است. همچنین قطر آن ۲ تا ۱۲ سانتی‌متر می‌باشد. میله‌ای قطور و فلزی که در انتهای تبدیل تعبیه شده و در انتهایش به صورت دوشاخه است.
• اهرم دو شاخ، اهرمی از جنس چوب با ارتفاع ۱۴۰ سانتی‌متر که انتهای آن به صورت دوشاخه است.
• اهرم موشته، اهرمی از جنس چوب و محکم و مخروطی شکل با ارتفاع ۴۰ الی ۵۰ سانتی‌متر و قطر در باریکترین قسمت ۳ تا ۴ سانتی‌متر است.

تمامی اجزای آسبادها از دستاوردهای فنی و معماری ایرانی محسوب می شوند.

سیر تکاملی آسبادهای کهن ایران

سازه های آسبادی در انواع متفاوتی موجود هستند. آسبادهایی که در مناطق روستایی و با اشکال ساده طراحی شده‌اند، نوع ساده اولیه نام دارند. انواعی که دارای ساختمان بزرگ‌تر و پیچیده‌تر هستند، نوع تکامل یافته‌تر آسبادها محسوب می‌شوند. این نوع آسبادهای دالانی نام دارند.

آسبادهای ساده اولیه

امروزه آسبادهای کهن ایران در روستای نشتیفان یا آسبادهای خان شرف نزدیک نهبندان دیده می شوند. آنها از یک ساختمان دو طبقه تشکیل شده‌اند که با مصالح خشت خام در دو طبقه با پلان ساده مربعی شکل طراحی شده‌اند.

این ساختمان‌های ساده توان کارکردی کمی دارند. همچنین امکان ساخت آن‌ها برای عموم کشاورزان به سادگی میسر است. هر یک از آن‌ها متعلق به یک خانواده است. همچنین یک بنای عمومی محسوب نمی‌شوند. از طرف دیگر در یک منطقه معمولاً یک نقطه مناسب‌ترین محل برای احداث آسباد است.

بنابراین این گونه آسبادهای کهن ایران در نزدیکی نقطه ی مذکور در کنار هم شکل می‌گیرند. اهالی نیز طبق یک قانون نانوشته در قسمت جلوی این بناها که ورودی باد به آنهاست چیزی نمی‌سازند تا آسبادها با حداکثر توان کارکنند.

در نتیجه مجموعه‌هایی از این آسبادها معمولاً در کنار هم دیده می‌شوند که منظر و خط آسمان شاخصی ایجاد می‌کنند. آسبادهایی که امروزه در نشتیفان و خان شرف موجودند، اخیراً مورد مرمت قرار گرفته‌اند و تخمین زده می‌شود که قدمت آن‌ها به دوران صفوی برسد.

این سازه ها بازمانده‌های گروه بزرگی از آسیاب های بادی هستند که در تمام روستاهای شرق سیستان و خراسان امروزی گسترده شده‌ بودند.

آسبادهای دالانی

کامل‌ترین و زیباترین نوع آسیاب های بادی که امروزه در سیستان موجودند آسبادهایی هستند که به صورت منفرد طراحی و ساخته شده‌اند. این سازه ها بسیار بزرگ‌تر از آسبادهای ساده هستند و آجرکاری زیبایی دارند. همچنین تعداد طبقات آن ها نیز از دو طبقه تشکیل شده‌ است.

طبقه بالایی محل پروانه آسباد و طبقه زیرین محل قرار گرفتن سنگ آسیاست. اما مجرای ورود باد به صورت دالانی سرگشاده درآمده است. این مجرا با یک دهانه بزرگ با پره‌های جانبی شروع می‌شود که این قسمت نقش جمع‌آوری باد را به عهده دارد.

سپس باد از دو یا سه شکاف که در یک طرف دیواره این دهانه قرار دارد، وارد بخش داخلی می‌شود که در آنجا پره‌ها قرار دارند. به بیان دیگر شکاف تا جلو پره باد را هدایت می‌کنند.

بازدید از آسبادهای کهن ایران

صدها سال قبل زمانی که سیستان از رونق بی نظیری در کشاورزی برخوردار بود، آسبادها شکل گرفتند. این ابنیه تا قرن ها توانستند با استفاده از انرژی تجدید پذیر و طبیعی به فعالیت خود ادامه دهند.

امروزه که مقوله انرژی اهمیت زیادی پیدا کرده است، می توان از دستاوردهای فنی و معماری ایرانیان در این زمینه استفاده نمود. با مطالعه و بررسی نحوه پیدایش و شکل گیری این ابنیه می توان سیستم های منطبق با طبیعت را طراحی و اجرا نمود.

بازدید از آسبادهای کهن ایران در جنوب خراسان و شمال سیستان می تواند همنشینی انسان و طبیعت را به خوبی نشان دهد. “دستی بر ایران” توصیه می کند که چه به صورت شخصی به شرق ایران سفر کردید چه در قالب تورهای داخلی، حتما به دیدن این آثار تاریخی به جا مانده از نیاکان خوش قریحه مان بروید.

آسبادهای نشتیفان در کجا قرار دارند؟

آسبادهای نشتیفان در جنوب شرقی شهرستان خاف، استان خراسان رضوی، قرار دارند. موقعیت مکانی این آسبادها را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره آسبادهای کهن ایران

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوال‌هایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.