آسیاب‌های آبی دزفول؛ نوع سازه‌ها و استفاده بهینه از نیروی آب

آسیاب های آبی دزفول سازه‌های مقاومی ساخته‌شده از سنگ و آجر و ساروج هستند که قدمت بسیاری دارند و از جذاب‌ترین دیدنی های دزفول به شمار می‌آیند. این آسیاب‌ها در دوره‌ی ساسانی بنا شده‌اند و پس از آن، در دوره‌های مختلف صفوی و قاجار مرمت یافته‌اند. در این نوشتار، ضمن بررسی تاریخچه‌ی ساخت این آثار، درباره‌ی ویژگی‌ها و سبک معماری و نحوه‌ی کار آن‌ها مطالبی ارائه می‌کنیم. درخور توجه است که آسیاب‌های مزبور جزو آثار ثبت ملی ایران هستند.

تاریخچه ساخت آسیاب های آبی دزفول

به نظر می‌رسد زمان ساخت آسیاب های آبی دزفول همانند پل قدیم دزفول که روی رودخانه‌ی دز بنا شده‌ است، به دوره‌ی ساسانیان برسد. هرچند، بیشتر آثار برجای‌مانده از این آسیاب‌ها در سه قسمت از رودخانه مربوط به دوره‌های صفوی و قاجار هستند. در ساخت این آثار از مصالح مختلفی نظیر قلوه‌سنگ رودخانه‌ای، آجر و ملات ساروج بهره برده‌اند.

در کتاب «هنر انسان» اثر باستان‌شناسی فرانسوی به نام «رومن گیرشمن» چنین می‌خوانیم که آسیاب های آبی دزفول قدیمی‌ترین سیستم‌های آبی جهان در دوره‌ی باستان هستند. بنابراین، دیرینگی ساخت آن‌ها به ۱۴۰۰ تا ۱۵۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. این ادعا بر اساس پژوهش‌های باستان‌شناسی جدید درباره‌ی آسیاب‌ها نیز تأیید می‌شود.

گذشته از آن، در بررسی‌ها مشخص شده است که پل‌بندهای عظیمی در زمان ساسانیان روی رودخانه‌ی دز وجود داشته‌اند که با تغییراتی در ساختار آن‌ها به آسیاب مبدل شده‌اند. وجود آثار تاقی عظیم در مرکز رودخانه که مشابه ایوان‌های ساسانی است، حکایت از همین موضوع دارد. این تاق‌ها در دوره‌ی ساسانی به‌عنوان جایگاهی برای سرداران یا بزرگان ایجاد می‌شدند؛ اما بعدها، آن‌‌ها را به آسیاب تبدیل کرده‌اند.

گفتنی است که آسیاب‌های آبی در گذر زمان بر اثر سیلاب یا عوامل انسانی تغییراتی به خود دیده‌اند. به همین دلیل، آثاری از مرمت در آن‌ها دیده می‌شود. آخرین مرمت‌ها در دوره‌ی صفوی و با مصالحی همچون آجر صورت گرفته است.

به‌طور کلی، در دوره‌ی صفوی حدود ۵۰ تا ۶۰ آسیاب وجود داشته که بیشتر آن‌ها در اثر سیلاب‌های فصلی تخریب شده‌اند. بعدها، تعدادی از آن‌ها که تخریب کمتری دیده بودند، مرمت می‌شوند. شایان ذکر است که آسیاب‌های مزبور همان پل‌بندهای عظیمی هستند که در طول زمان به آسیاب تبدیل شده‌اند. از طرفی، در گذر زمان و با تکامل سیر تولید آجر در دوره‌ی صفوی، به‌تدریج ابعاد آجرها به ۱۸٫۵ × ۱۸٫۵ × ۳٫۵ سانتی‌متر رسیده است. بنابراین، آسیاب‌ها نیز با همین آجرها مرمت شده‌اند. امروزه، از حدود ۶۰ آسیاب، فقط ۲۰تای آن‌ها سالم بر جا مانده‌اند.

شایان ذکر است در سال‌های اخیر نیز سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری دزفول عملیاتی در راستای حفظ و مرمت این آسیاب‌ها انجام داده است. بیشتر مرمت‌ها روی پل دوم رودخانه‌ی دزفول صورت گرفته است که آسیاب‌هایی موسوم به شیخ و عماد در آنجا قرار دارند.

گذشته از آن، با محوطه‌سازی و ایجاد سفره‌خانه‌های سنتی در کنار آسیاب‌ها تلاش شده است تا گردشگران بیشتری را به بازدید از این محل ترغیب کنند. چرخ یکی از آسیاب‌ها را نیز راه‌اندازی کرده‌اند تا کارکرد آن را برای عموم نمایش دهند. کل این مجموعه «موزه‌ی آب» نام گرفته است و تاکنون استقبال خوبی از آن‌ شده است.

گفتنی است پیش از انقلاب صنعتی، در شهر شوشتر خوزستان نیز سازه‌ها و آسیاب‌های آبی مختلفی ایجاد شده‌اند که مشابه آسیاب های آبی دزفول هستند. آبشارها و سازه‌های آبی شوشتر شهرتی در خور توجه دارند و سالانه، گردشگران پرشماری از آن‌ها بازدید می‌کنند.

ویژگی آسیابهای آبی دزفول و سبک معماری آن‌ها

آسیاب های آبی دزفول شامل قسمت‌های مختلفی نظیر پایه و اتاقک هستند. در ساخت پایه‌های این آسیاب‌ها از مصالح مختلفی همچون ملات گچ، خاکستر و آجر بهره برده‌اند. به این صورت که آجرها را در سه ردیف قرار داده‌اند و بین آن‌ها را با ملات پوشانده‌اند. البته، در قسمت‌هایی برای استحکام بیشتر از سنگ نیز استفاده کرده‌اند.

اتاقک‌ها و دیوارهای آسیاب را نیز با آجر و قلوه‌سنگ‌های رودخانه و ملات ساروج ساخته‌اند. ارتفاع اتاقک‌ها در قسمت داخلی به حدود چهار متر می‌رسد. این اتاقک‌ها حالت تقارن دارند.

به‌طور کلی، آسیاب‌ها به‌گونه‌ای کنار هم قرار گرفته‌اند که حالتی سدمانند ایجاد کنند و سپس آب رودخانه را به محل مدنظر هدایت کنند. در اصطلاح، به این سازه‌ها پل‌بند یا دمبرج می‌گویند.

این آسیاب‌ها در قسمت‌های مختلفی از رودخانه‌ی دز بنا شده‌اند. تعدادی از آن‌ها با سد تنظیمی دزفول حدود ۸۰۰ متر فاصله دارند و در جنوب تفریحگاه ساحلی دز قرار گرفته‌اند. تعدادی نیز در زیر پل‌های قدیم و جدید (پل دوم) دزفول قرار دارند.

گفتنی است تمامی آسیاب‌ها نمایی کشتی‌مانند دارند. این سبک معماری سبب می‌شود که فشار آب تنظیم و در مواقعی تشدید شود.

کاربرد و راندمان آسیاب‌ها

در داخل اتاقک‌های آسیاب های آبی دزفول دو تکه سنگ تعبیه شده است. تکه سنگ پایینی ثابت است و تکه‌ی بالایی بر اثر جریان آب رودخانه به چرخش درمی‌آید.

در گذشته، بر روی هر آسیاب پنج کارگر کار می‌کردند و هرکدام مسئولیتی داشتند. آن‌ها با کمک نیروی آب رودخانه، آسیاب‌ها را به چرخش درمی‌آوردند. سپس، از این نیرو برای آسیاب‌کردن گندم و تبدیل آن به آرد استفاده می‌کردند.

گفتنی است که از پنج کارگر آسیاب یکی از آن‌ها مسئول آوردن گندم با قاطر به محل قرارگیری آسیاب‌ها و یکی مسئول آوردن آن‌ها تا نزدیکی سنگ آسیاب بوده است. یکی دیگر از آن‌ها مسئولیت سنگ آسیاب و نظارت بر کارکردن یا نکردن آن‌ و دیگری مسئولیت جمع‌آوری آرد را بر عهده داشته است. کارگر باقی‌مانده نیز مسئولیت نگهبانی از آسیاب‌ها به هنگام شب را بر عهده می‌گرفته است.

گاهی با کم‌شدن آب رودخانه، عملکرد آسیاب‌ها کند می‌شد. برای برطرف‌کردن این مشکل از بندی انحرافی استفاده می‌کردند که در اصطلاح محلی آن را چوسله می‌نامیدند. ساخت این بندها با استفاده از سبدهای حصیری بوده که داخلشان را با سنگ پر می‌کردند و آن‌ها را بر روی هم قرار می‌دادند. به این صورت، سطح آب را بالا می‌آوردند و آب را به‌طرف آسیاب‌ها منحرف می‌ساختند.

با تحقیق در مورد آسیابهای آبی دزفول متوجه می‌شویم مالکیت هرکدام از آن‌ها به شخص خاصی تعلق داشته است. این شخص به نام آسیابان و در اصطلاح محلی، لُوینه شناخته می‌شده است.

آسیاب های آبی دزفول؛ سازه‌های مقاوم دوره‌ی ساسانی

قدمت برخی از آثار تاریخی گردشگران را به شگفتی وامی‌دارند و باعث می‌شوند که آن‌ها در مورد سبک معماری و مصالح به‌کاررفته در این آثار عمیق‌تر فکر کنند.‌ آسیاب های آبی دزفول نمونه‌ای از این آثار هستند که از دوره‌ی ساسانی بر جای مانده‌اند؛ هرچند مرمت‌های صورت‌گرفته در دوره‌های مختلف، در حفظ آن‌ها بی‌تأثیر نبوده‌اند. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند که هنگام سفر به دزفول، از این آسیاب‌ها نیز بازدید کنید.

آدرس آسیابهای آبی دزفول کجاست؟

تعدادی از این آسیاب‌ها در فاصله‌ی ۸۰۰ متری از سد تنظیمی دزفول و تعدادی دیگر در زیر پل‌های قدیمی و جدید این شهر قرار دارند. موقعیت مکانی دقیق این آسیاب‌ها را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره آسیاب های آبی دزفول

پس از مطالعه‌ی پرسش‌ و پاسخ‌های زیر، در صورت نیاز، دیدگاه‌ و نظر خود را در پایین همین پست با ما مطرح کنید. ما در اسرع وقت بدان پاسخ خواهیم داد.